نظامهای دینی و سیاسی ایران در عصر ساسانیان و نحوه ارتباط آنها با یکدیگر

فصلی را به وضع دین زرتشتی قبل از تشکیل شاهنشاهی ساسانی، یعنی در دوره های ماد، هخامنشینی و اشکانی اختصاص دادیم تا به موقعیت دین زرتشتی و نقش و مقام روحانیان در گذشته آشنا شویم، و علت جذب شدن سریع آنها به همکاری با اردشیر و دودمان ساسانی بهتر قابل درک شود. فصل بعدی ما را چگونگی تشکیل حکومت ساسانی تشکیل میدهد که در آن کلیه زمینه هایی که منجر به روی کارآمدن ساسانیان شد، مورد بحث قرار خواهد گرفت . خصوصا جایگاه دینی ساسانیان با توجه به وابستگی به معبد آناهیتا که ساسان جد اردشیر، سرپرستی ان را به عهده داشت و ادعای وابستگی به خاندان هخامنشینی و نقش سرزمین پارس در همین رابطه، مسائلی است که لازم است با توجه به اینکه اردشیر برای بدست آوردن مشروعیت لازم از آنها سود جست ، مورد توجه قرار دهیم. در همین راستا، بخشی از این فصل به مفهوم حکومت و مقام سلطنت در اذهان و در اندیشه مذهبی اختصاص یافته است ، که اردشیر را در اهدافی که دنبال میکرد بسیار به کار آمد. بخش پایانی این فصل را ضرورتا اقدامات عملی اردشیر در بدست گرفتن قدرت و جاری کردن دین زرشتی در کشور با همکاری روحانیون، تشکیل میدهد که بدین وسیله خاندان ساسانی توانست بیش از چهار قرن به بقای خود بعنوان امپراطوری قدرتمند، ادامه دهد. با توجه به اینکه در روی کار آمدن ساسانیان و تقویت آن روحانیون نقش عمده ای داشتند بایست می نماید فصلی را هم به آن اختصاص دهیم. که در آن به نقش سه روحانی برجسته این عصر، یعنی تنسر، کرتر و آذرپاد مهر اسپندان با توجه به همکاری های آنها با شاهان ساسانی در مراحل مختلف شاهنشانی ساسانیان و تقویت دیانت زرتشتی، خواهیم پرداخت . وجود مراسم و تشریفات مختلف مذهبی در دین زرتشت و لزوم اجرای آن توسط روحانیان زرتشتی مسئله ای بود که در همه حال، از ابتدای تولد تا هنگام مرگ مردم را نیازمند روحانیون میکرد. از طرفی نقش مهم روحانیون، خصوصا موبد موبدان در دربار که هر پادشاهی تنها بعد از گرفتن تاج از دست او سلطنتش مشروعیت می یافت ، باعث نفوذ و قدرت زیاد روحانیون زرتشتی در میان مردم و دربار و پیدایش طبقات مختلف روحانی وظایف مختلف آنها می شد. که ما تحت عنوان "مبانی نفوذ روحانیان زرتشتی" در فصل چهارم، آنها را مورد بحث و بررسی قرار داده ایم. این فصل بطور کلی روشنگر علل نفوذ و قدرت روحانیان در دوره ساسانی خواهد بود، که رابطه تنگاتنگی با موضوع مورد بحث ما دارد. دین مانی با توجه به جامعیت آن یکی از خطراتی بود که دین زرتشتی، در دوره پادشاهی شاپور اول از سرگذراندن زیرا دین مانی برای چند سالی، شاپور را نسبت به دین زرتشت به عنوان دین رسمی کشور، دچار تردید کرد و باعث گرایش و توجه شاپور اول به مانی و دین وی شد، که این مسئله باعث رویاروی این دو آیین در دوره شاپور اول گردید، فصل پنجم را به این رویارویی و وقفه ای که در نفوذ و قدرت روحانیان زرتشتی ایجاد شد، اختصاص داده ایم. همچنین در همین فصل آیین زروانی و علل افزایش اندیشه زروانی در دوره ساسانی با توجه به اینکه این آئین در دین مانی نفوذ زیادی یافته بود، مورد بحث قرار خواهیم داد.