ارزیابی تلفات عناصر غذایی (n، p و k) و تغییرات ویژگی های فیزیکوشیمیایی رسوبات انباشته شده در پشت بندهای رسوبگیر متوالی در برخی از حوزه های آبخیز ارومیه

چکیده فرسایش خاک و در نتیجه از دست رفتن منابع غذایی و مواد آلی آن اثرات زیان بار مستقیم و غیر مستقیم فراوانی بر کاهش حاصلخیزی خاک و افزایش آلودگی فیزیکی و شیمیایی منابع آب و خاک دارد. در این پژوهش توزیع اندازه ذرات رسوبات سطحی انباشته شده در پشت بندهای رسوب گیر و مقدار عناصر غذایی اصلی موجود در آن ها مورد مطالعه قرار گرفت. برای این منظور دو آبراهه (n و w) در منطقه ی نوشان ارومیه و دو آبراهه ( s و a ) در منطقه خلیفتان ارومیه که به ترتیب دارای 3، 4، 6 و 7 بند سنگی ملاتی بودند، انتخاب شد و توزیع اندازه ذرات و ویژگی-های شیمیایی رسوبات پشت آن ها با خاک دامنه ی مشرف به بندها مورد مقایسه قرار گرفت. ده مدل مختلف ریاضی برای توصیف توزیع اندازه ذرات رسوب به کار رفت و قابلیت آن ها بر مبنای طیف متنوعی از ضرایب کارایی مورد ارزیابی قرار گرفت. نتایج نشان داد که مقدار عناصر غذایی اصلی (n،p،k) در رسوبات پشت بندها با حرکت به سمت پایین دست آبراهه به دلیل افزایش درصد ذرات ریز خاک و همچنین ماده آلی، افزایش یافت. اما با این حال مقدار این عناصر در رسوبات پشت بندها در مقایسه با خاک اصلی کم بوده و در نتیجه نسبت غنی شدن کمتر از یک به دست آمد. خوشه بندی سلسله مراتبی بندهای رسوب گیر نشان داد که بین بندهای بالادست و پایین دست آبراهه ها از نظر عناصر غذایی اصلی و ویژگی های فیزیکی و شیمیایی تفاوت قابل توجهی وجود داشت. ذرات رسوب پشت بندها در مجموع نسبت به ذرات خاک دامنه، اندازه درشت تری داشته و دارای بافت شن لومی و شنی هستند. در بندهای نیمه پر ترسیب انتخابی ذرات رسوب مشاهده شد و بندهای پایین دست دارای ذراتی با اندازه تقریبا مشابه با خاک اصلی بودند. در حالی که در بندهای پر، این شرایط مشاهده نشد و عملا بخش قابل توجهی از ذرات ریز از بندها عبور نموده بودند. تجزیه به مولفه های اصلی و خوشه بندی سلسله مراتبی مدل ها بر مبنای ضرایب کارایی منتخب نشان داد که به ترتیب سه مدل فردلاند، orl و onl دارای برتری نسبی در مقایسه با سایر مدل ها هستند. مقدار ضریب تبیین در هر سه مدل برابر با 98/0 بوده و آماره aic نیز در آن ها به ترتیب برابر با 99/54-، 85/53- و 24/53- بود. بنابراین این مدل ها می توانند برای کمی سازی کل منحنی توزیع اندازه ذرات رسوب مورد استفاده قرار گیرند. واژه های کلیدی: تلفات حاصلخیزی، فرسایش خاک، بندهای رسوب گیر، ویژگی های رسوب