بررسی ساختار و شیوه های مجلس گویی و سیر تحول آن با تکیه بر متون برجسته ادبی عرفانی تا ابتدای قرن دهم

هدف پژوهش حاضر، بررسی «مجلس گویی» به عنوان یکی از گونه های دیرپای سخنوری در فرهنگ و ادبیات ایران است. مجلس گویی به عنوان یکی از شیوه های آموزش در سنت و فرهنگ شفاهی ما به مثابه آیینه ای شفاف است که رخدادهای روزگار را در خود جمع و تفسیر نموده و اندیشه های صاحبانش را معرفی می کند. نگاهی بر تاریخ ادبیات و تصوف، آشکار می سازد که بسیاری از آثار متصوفه را مشایخی پدید آورده اند که خود اهل وعظ و منبر بوده اند و این شیوه در تدوین و تنظیم برخی از آثار بزرگ حوزه ادب عرفانی نمود یافته است. مسأله اساسی در این زمینه، یافتن شیوه ها و ویژگی های سبکی مجالس از نظر ساختار، زبان و محتوا است. بدین منظور آثاری که با این سبک پدید آمده، از دیدگاه زبان و محتوا تحلیل و بررسی شده است. مجلس گویی به عنوان یکی از شیوه های آموزش در سنت و فرهنگ شفاهی ما به مثابه آیینه ای شفاف است که رخدادهای روزگار را در خود جمع و تفسیر نموده و اندیشه های صاحبانش را معرفی می کند. دستاوردهای این پژوهش نشان می دهد که بیشتر مجالس از حیث محتوا از شیوه ها و ویژگی هایی برخوردارند که می-تواند به عنوان مولفه سبکی آن ها در نظر گرفته شود. پرداختن به موضوعاتی مانند ماهیت سخن و وعظ گفتن و آداب سخنوری، تأویل و تفسیر، نقد اوضاع اجتماعی و بزرگان و مشایخ تصوف، آسیب شناسی ناهنجاری های اجتماعی مذهبی (تعصب، تقلید و جنگ و داوری) یا مسائل بحث برانگیز تصوف مانند سماع، مسائل کلامی، ویژگی های مهم مجالس از نظر محتوایی هستند. به لحاظ ساختاری و زبانی نیز موارد زیر را می توان به عنوان پربسامدترین ویژگی های مجالس در شمار آورد: نثر خطابی همراه با ندا، امر، نهی و تنبیه، رکن مهم پرسش و کاربرد جمله های پرسشی (اعم از ایجابی و بلاغی)، تحمید، دعا و مناجات، کاربرد فراوان تمثیل و تشبیه، حکایت و داستان، استفاده از زبان گفتار و عناصر فرهنگ شفاهی، سادگی و ایجاز در سخن، بهره گیری از عناصر موسیقایی کلام، استشهاد به شعر و آیه و حدیث، کاربرد شگرد زبان حال، شیوه گفت و گو و خود اتهامی. در مجموع باید گفت در نظر داشتن مداوم نقش مخاطب در کلام که محوری ترین رکن علم بلاغت به شمار می رود؛ موجب رقم خوردن بسیاری از ویژگی های محتوایی و لفظی در شیوه «مجلس گویی» است.