اصول اخلاق پزشکی در تمدن اسلامی و باز اندیشی آن ها در پرتو آیات قرآن و روایات اسلامی

رساله حاضر به روش ترکیبی (توصیفی، تحلیلی و نقدی) و میان رشته ای از طریق جستجو و تتبع در آثار پزشکان معروف دوره اسلامی (از قرن اول تا قرن چهاردهم هجری)، همچون علی بن ربّن طبری، رُهاوی، زکریای رازی، ابن الجزار، مجوسی اهوازی، ابن سینا، جرجانی، عقیلی خراسانی، عساف، ابن میمون و محمود اعتمادیان، اصول هشتگانه ای را در آموزه های اخلاقی آن ها شناسایی و بیان می کند که عبارت است از: اصل توکل به خدا، سود رسانی، عدم آسیب رسانی، امانت داری، عدالت، احسان، شفقت و احترام به استقلال فرد و خود مختاری. مجموعه این اصول را می توان اخلاق پزشکی تمدن اسلامی نامید که البته از میان آن ها اصل احترام به استقلال فرد یا خود مختاری، در آثار سده اخیر مطرح شده است. بررسی و تحلیل محتوایی اصول نامبرده با محوریت قرآن کریم و روایات اسلامی حاکی از آن است که اصول مذکور تحت تأثیر دو عامل در میان پزشکان دوره اسلامی معمول بوده است. نخست آراء و افکار پزشکان یونانی و دوم آموزه های اخلاقی دین مبین اسلام، که سهم آن به مراتب افزون تر از عامل نخستین است. اگرچه کلیت اصولی که در آثار پزشکی مسلمانان به آن ها اشاره شده با آموزه های اسلامی قابل انطباق است، لیکن به دلیل عدم اشاره به مستندات قرآنی و روایی و بسنده کردن به توصیه ها و دستورالعمل های کلی، ازجامعیت لازم و کافی برخوردار نیست. این اصول در مقایسه با اصول چهارگانه اخلاق زیستی غربی، چند مزیت دارد که مهم ترین آن ها جایگاه محوری خداوند و تقوای الهی است. علاوه بر آن توجه به چهار اصل دیگر یعنی اصل توکل به خدا، امانت داری، احسان و شفقت که در اخلاق زیستی غربی از آن ها غفلت شده است از مزیت های اخلاق پزشکی دوره اسلامی به شمار می رود. گرچه می توان برای اصول چهارگانه اخلاق زیستی غربی نیز در میان آیات و روایات، مستندات و شواهدی یافت، ولی با ملاحظه آیات و روایات در می یابیم که این اصول از دیدگاه اسلامی کافی نیست و اصول اخلاق پزشکی اسلامی مواردی افزون بر اصول چهارگانه دارد؛ لذا باید آن ها را در قالب هشت اصل فوق الذکر ترتیب داد. درباره نظام اخلاق اسلامی و نحوه تبیین هنجارهای اخلاقی، با ملاحظه گرایش های مختلف در اندیشه اسلامی، بهترین تحلیل این است که نظریات اخلاقی مسلمانان نظریاتی ترکیبی است که در آن ها نتیجه گرایی و فضیلت گرایی غلبه دارد.