تحلیل فلسفی- تفسیری امدادهای غیبی در قرآن کریم با توجّه به دیدگاه مرحوم ملاصدرا(ره) و علّامه شهید مطهری(ره)

فهوم «امداد غیبی الهی»، به لحاظ معنای لغوی شامل هرگونه کمک و یاری رسانی از جانب پروردگار عالم به ماسوی الله می شود، که با یک نگاه تمام عالم هستی را می پوشاند؛ «به اندک التفاتی زنده دارد آفرینش را اگر نازی کند فروپاشند قالب ها» اما از چشم انداز دیگر و به معنای اصطلاحی - که موضوع این رساله می باشد- شامل کمک ها و الطاف ویژه و خفیّه ای است که از پروردگار و عالم غیب افاضه و معمولاً خلاف جریان عادّی و طبیعی، نصیب انسان ها می گردد. ولی گاهی نیز تبیین طبیعی دارد. امدادهای غیبی و ویژه ی پروردگار، با «کرامت و معجزه» متفاوت است. «کرامت» امور خارق عادتی است که از اولیاء و صالحان دیده می شود و بواسطه ی قدرت نفس و شئونات وجودی ایشان صورت می گیرد. «معجزه»، امور خارق العاده ای است که همراه با ادعای نبوّت از نبی صادر شده و بقیه ی مردم از آوردن آن عاجزند. اما «امداد غیبی الهی»، خرق عادتی است که از جانب خدای سبحان و از عالم غیب به کمک و یاری انسان ها می آید. به عبارتی میتوان این گونه نتیجه گرفت که، کرامت و معجزه، به قدرت نفس و شئونات ولّی و نبی بستگی دارد؛ اما امداد غیبی، بدون آگاهی و قدرت انسان و بر طبق مشیّت مطلقه و مصلحت حضرت باری تعالی صورت می گیرد. «امدادهای غیبی» یکی از سنّت های الهی به شمار می رود؛ بنابراین شاخصه های سنن الهی شامل امداد غیبی نیز می شود. از ویژگی های سنّت الهی می توان به انتساب به ذات و مشیّت خداوند، تبدیل ناپذیری و تحول ناپذیری، کلیت و قانون مندی اشاره کرد که تمام این موارد با امداد غیبی تطابق دارد. کمک ها و یاری رسانی های خداوند متعال را می توان از چشم اندازهای مختلف بررسی کرد: الف) طبق صفت «رحمت رحمانیه» و «رحمت رحیمیه» که گویای رحمت عام و خاصّ ذات باری تعالی است، می توان یاری رسانی خداوند را به امدادهای عام و خاصّ تقسیم نمود. «امدادهای غیبی عام» شامل تمام ماسوی الله می شود، زیرا «وجود- هستی» برای غیر خداوند، ذاتی نیست؛ بنابراین علاوه بر این که در اصل ذات خود محتاج افاضه وجود از جانب واجب الوجوداند؛ در بقا نیز به صورت آنی و پی در پی نیازمند افاضه ی فیض از جانب حق تعالی هستند. از طرف دیگر طبق حرکت جوهری و بنابر نظر مرحوم آخوند ملاصدرا(ره) و پیرو ایشان، علّامه مطهری(ره) همه چیز حتی در ذات و جوهر خود در حال تغییر وتحول است و به سوی کمال نهائیشان در حال حرکت می باشد و از آنجا که هر حرکتی به محرک نیازمند است، این قافله ی در حال سیر نیز محتاج محرک است، محرک اصلی و نهایی که مدد رسان این قافله ی در حال سیر است، کسی جز ذات خداوند تعالی نیست. «امدادهای غیبی خاصّ»که در مصحف شریف ذکر شده اند، شامل تمام عالم هستی و از جمله تمام انسان ها نمی شود؛ بلکه فقط کسانی که شرایط را برای خود محقّق کرده و موانع را رفع نموده اند، می توانند از این یاری خاصّ و ویژه پروردگار بهره برند. طبق آیات قرآن کریم، شرایط بهره مندی از امدادهای خاصّ، ایمان، عمل صالح و یاری کردن و یاری خواستن از خداوند متعال و ... می باشد. ب) چشم انداز دیگر، تقسیم بندی امدادهای غیبی بر اساس نوع هدف خدای سبحان است که با اهدافی چون: هدف هدایت، پیروزی بر دشمنان، ایجاد تغییر و تحوّل ویژه فردی و اجتماعی و.... صورت می گیرد. ج) امدادهای غیبی گزارش شده در قرآن مجید، گاهی از حیث موطن تحقّق تصرّف الهی تقسیم می شوند، که در بعضی از مواقع جایگاه تحقّق تصرّف خداوند، درجهان درون نفس انسانی است و بعضی مواقع در جهان خارج از نفس انسانی صورت می پذیرد. و مواردی که در درون نفس انسانی صورت می گیرد، گاهی تصرّف در قلوب است و زمانی تصرّف در ذهن و ادراک و نظر. د) بعضی از امدادهای خاصّ و ویژه ی پنهانی خداوند، توسط ملائکه صورت می گیرد که در بعضی از مواقع تمثّل پیدا می کنند و در بعض دیگر تجسّم و گاهی نیز به صورت مخفی از چشم های ظاهری، به یاری و کمک افراد بشر می آیند. ه) یک سری از امدادهای غیبی پروردگار، از طریق تنفیذ امر ایشان در موجودات بوقوع می پیوندد. «امدادهای غیبی الهی» دارای یک سری مبانی مهم است که توسط این مبانی، این مهم تبیین می گردد؛ مانند قانون علّیّت و فاعلیّت الهی با تمام ریز قواعد فلسفی مرتبط با آنها. همه ی کمک ها و یاری رسانی های حضرت حق به ماسوی و عالم طبیعت نشانه و مظهر کمالات او و شانی از شئون او محسوب می شوند و استقلالی در برابر ذات او ندارند، این کمک ها طبق دستگاه عظیم حکمت متعالیه، سلسله نظام طولی را طی می کند و با توجّه به عقیده ی مرحوم آخوند صدرای شیرازی و پیرو فکری- فلسفی او علل میانی و واسطه ای نقش دارند اما نه نقش حقیقی، بلکه به عنوان معدّ محسوب می شوند و علّت حقیقی همان مسبّب الاسباب، خداوند متعال، می باشد. «قانون علّیّت» یک قانون گریز ناپذیر است و در هر شرایطی به قوت خود باقی است و اسنثناء بردار و قابل نقض نیست. کمک های پنهانی و خاصّ حضرت حق نیز از این قانون پیروی میکند. با این که یکی از اجزاء و قیود امداد غیبی خارق العاده بودن آن است ولی به این معنی نیست که «قانون علّیّت» را نقض می کند، بلکه ممکن است علل و شرایطی که برای انسان ها شناخته شده نیست درکار باشند و سلسله علل برتر جانشین علل پایین تر و پست تر شود. اموری که به عنوان کمک و یاری پنهانی خداوند در حق بشرمی باشد، بخت، شانس، اتّفاق و تصادف نیست؛ زیرا همه ی امور قبل از اینکه به افراد و اشیاء نسبت داده شود، مستند به ذات حضرت حق است؛ زیرا او غیر متناهی است و فقط در آغاز سلسله ی علل وجود ندارند، بلکه در تمام مراحل اوست که حقیقتا ایفای نقش میکند. در نتیجه همه ی کارها قبل از آن که به دیگران اسناد پیدا کند، مستند به اوست؛ بنابراین دیگر جایی برای بخت شانس و تصادف و اتّفاق باقی نمی ماند. «امدادهای غیبی» منافی قضا و قدر نیست؛ زیرا «قضا» امر حتمی و لایتغیر است، اما «قدر» غیر حتمی و تغیر پذیر. و امدادهای غیبی مربوط به مرحله ی «قدر» میباشد. «امدادهای غیبی الهی» باعث جهل در علم باری تعالی نمی شود. مرتبه ی وقوع بداء، مرتبه ی قبل از قضای حتمی و قبل از وجود خارجی مخلوقات است، یعنی در مرتبه ی علم خداوند و قدر او واقع می شود. آن چه در تبیین «امدادهای غیبی الهی» و ارتباط آن با فاعلیّت حضرت حق در نظر گرفته می شود این است که توحید، در تمام مراحل حفظ می شود. تمام امدادهای غیبی، با همه ی نظامات و علل خود، فعل حضرت حق و ناشی از اراده ی اوست. فاعل حقیقی تنها خداوند است وعلل طبیعی و غیر طبیعی موثر در جهان، مظاهر و آینه های فعل خداوند هستند.