اندیشه کیسانیه و تأثیر آن بر فرق دیگر

کیسانیان پیروان فرق? کیسانیه که مشروعیت خود را به واسط? انتساب به محمد بن حنفیه می دانستند در بستر تحولات سیاسی و اجتماعی جامعه عصر اموی شکل گرفتند. انتقام جویی سرسختانه موالی کوفه از قاتلان امام حسین و اشراف کوفه تحت رهبری کیسان ابو عمره باعث شد که نام کیسان در کوفه و عراق پر آوازه گردد . کم کم هواداران مختار که طرفدار امامت محمد بن حنفیه بودند به نام کیسانی و کیسانیه معروف شدند. این جماعت ترکیبی از موالی ایرانی و عرب بودند و شامل شیعیان سیاسی و غالی بودندکه تحت عنوان سبائیه و خُشَبه نیز از آنها یاد شده است. این گروه ها پس از شکست جنبش مختار مدتی در اطراف ابن حنفیه باقی ماندندتا این که ابن زبیر کشته شد و عبدالملک مروان به خلافت رسید.محمد بن علی (ع)پس از این حادثه با عبدالملک مروان بیعت کرد اما شیعیانش که مدعی امامت او بودند همچنان به او وفادار ماندندو پس از مرگش در 81 ه.ق به چند گروه موعود گرا،غالی و میانه تقسیم شدند. در چنین شرایطی جنبش کیسانیه با طرح آراء و آموزه های فکری و سیاسی جدید ظهور کرد و با طرح امامت محمد بن حنفیه آغازگر جنبش شیعیان رادیکال و موالی ناراضی علیه امویان شد. آنچه که دربار? جنبش کیسانیه و چگونگی ظهور آن در منابع و پژوهش های تاریخ اسلام شکل گرفته است، برداشت های سطحی و وقایع نگارانه ای است که منجر به ظهور دو نظریه دربار? جنبش های مذکور شده است. جناح اول آن را صرفاً جنبشی سیاسی دانسته و مدعی است که بنیانگذاران آن سودایی جز دستیابی به قدرت سیاسی نداشته و پس از سرکوبی نخستین قیام آن یعنی قیام مختار دیگر تأثیرچندانی در روند تحولات سیاسی و فکری جامع? اسلامی نداشته است . نظریه دیگر جنبش های کیسانی را صورت تحریف شد? یک جنبش راستین شیعی تلقی کرده که هدفی جز همسویی با شیعیان امامی و خونخواهی حسین بن علی (ع)نداشته و اساساً جنبش های گوناگونی را که پس از قیام محتار به نام کیسانی به وجود آمده اند ساخته و پرداخت? توطئ? مخالفان شیعه مخصوصاً عباسیان دانسته اند و آنهارا بر واقعیت های تاریخی منطبق نمی دانند. در هر دو نظریه جنبه های فکری و بنیادی اندیشه ای و زمینه های اجتماعی – سیاسی مورد غفلت واقع شده است. این بررسی بر خلاف نظرات رایج ضمن آشکار کردن اغراض فرقه ای و ضعف نظرات مذکور که عمدتاً بر پای? سود جویی های سیاسی و تمایلات عقیدتی شکل گرفته اند و بر بنیاد مفروضات کلامی بنا شده اند در صدد است تا نشان دهدکه جنبش های مذکور دارای ابعاد مختلف اجتماعی،سیاسی و فکری بوده اند که بایستی مورد توجه جدی قرار گیرد. رادیکال شدن بخشی از جنبش شیعی تحت تأثیر آموزه های نوین و الهام بخش که متأثر از زمینه های فکری و سیاسی محیط عراق و بین النهرین بود،طرح امامت محمدبن حنفیه و بروز نخستین جنبش ها و انشعاب غالیانه در حرکت های شیعی ،ظهور اندیشه هاو آرای غالیانه و موعودگرایانه و طرح پاره ای مباحث کلامی نظیر رجعت،بداء ،مهدویت و پیوند آن با افکار اسلامی هم سنخ آن و چگونگی مشارکت فعالیت کیسانیان در نهضت ضد اموی که منجر به تأسیس خلافت عباسیان شد از مباحث پیچیده ای است که بایستی در مورد این جنبش رمز گشایی و مورد تفحص دقیق قرار گیرند. لذا این پژوهش بر آن است ضمن تبیین مسأل?شکل گیری و سرچشمه های فکری و آرای فرقه ای این جنبش، چگونگی ارتباطات سیاسی و فکری آنها با علویان ،عباسیان و دیگر جریان های سیاسی و همچنین نقش و کارکرد آنها در زوال دولت بنی امیه مورد بررسی قرار داده است.