مطالعه بیوسیستماتیکی دورگه های بین دو گونه زردپره سرسیاه (emberiza melanocephala) و زردپره سرسرخ (emberiza bruniceps) (گنجشک سانان: زردپره ییان) در جنوب شرق دریای خزر

بیش از ده درصد پرندگان در طبیعت دورگه¬زایی دارند. بررسی دینامیک زمانی- فضایی نواحی دورگه¬زایی حائز اهمیت است چرا که حرکت و جابجایی ناحیه دورگه¬زایی می¬تواند پیامدهای تکاملی آن را تغییر دهد. مطالعات نشان می¬دهد برخی آرایه¬های پالئارکتیک غربی و پالئارکتیک شرقی از پرندگان، در نواحی البرز مرکزی روراندگی پراکنشی داشته و ایجاد دورگه نموده¬اند. از جمله از این موارد، ناحیه تماس بین زردپره سرسرخ و زردپره سرسیاه (راسته گنجشک¬سانان) به عنوان دو گونه خواهری در جنوب شرق دریای خزر می¬باشد. بعد از گذشت حدود 75 سال از اولین گزارش دورگه¬زایی بین این دو گونه در سال 1940 و آخرین گزارش در سال 1977، همچنان بسیاری از سوالات درباره این ناحیه مجهول باقی مانده است. در این مطالعه نخست به بررسی یک فرضیه آزموده نشده در مورد دورگه-زایی پرداخته شد که بیان می¬کند فراوانی دورگه¬زایی بین گونه¬های خواهری بیش از گونه¬های غیرخواهری است. سپس ناحیه دورگه¬زایی بین دو این گونه زردپره، بر اساس صفات ریخت¬شناختی و ریخت¬سنجی، ژن¬های میتوکندریایی و هسته¬ای، صفات صوتی و متغیرهای اقلیمی بررسی گردید. برای شناسایی دورگه¬ها و تخمین میزان دورگه¬زایی ابتدا تنوع درون گونه¬ای بررسی و سپس دورگه¬ها شناسایی شدند. نتایج نشان داد در پرندگان فراوانی دورگه¬زایی بین گونه-های خواهری بیش از گونه¬های غیرخواهری است و تفاوت از نظر آماری معنی¬دار است. همچنین مشخص شد در مقایسه با مطالعات قبلی، موقعیت و گستره ناحیه دورگه¬زایی بین این دو گونه زردپره از سال 1977 تاکنون در حدود 170 کیلومتر (میانگین پنج کیلومتر در سال) به سمت غرب گسترش یافته است. ناحیه روراندگی پراکنشی و دورگه-زایی هم اکنون حدود 250 کیلومتر امتداد دارد و میزان دورگه¬زایی بر اساس نمونه¬های جمع¬آوری شده حدود 44 درصد تخمین زده می¬شود. مدل¬سازی پراکنشی گونه (sdm) نیز نشان داد که پردازه اکولوژیک دو گونه از نظر فاکتورهای اقلیمی دما و بارندگی با هم تفاوت معنی¬داری را نشان می¬دهند، اما این فاکتورها ناحیه دورگه¬زایی را محدود نکرده¬اند و هر دو گونه در کل محدوده شمال ایران پتانسیل پراکنش دارند. حرکت ناحیه دورگه¬زایی به سمت غرب در ارتباط با افزایش گستره پراکنش تولیدمثلی زردپره سرسرخ می¬باشد. بر اساس مدل¬ها احتمال گسترش و حرکت بیشتر ناحیه دورگه¬زایی به سمت غرب وجود دارد. آنالیزهای چند متغیره نشان داد که دورگه¬ها از نظر صفات ریخت¬سنجی به خوبی گروه¬بندی می¬شوند و در بسیاری از صفات رنگی و ریخت¬سنجی، الگوی حدواسط را نشان می-دهند. گرچه شبکه هاپلوتایپی در ژنوم میتوکندری و هسته¬ای وابسته به جنس، هاپلوتایپ مشترکی را نشان نداد اما ژن¬های ریزماهواره¬ای (میکروستلایت) تبادل ژن دو طرفه را همراه با آمیزش¬های بازگشتی تایید نمود که در تطابق با داده¬های ریخت شناختی و درصد بالای دورگه¬زایی بین این دو گونه در ناحیه روراندگی پراکنشی می¬باشد. بر اساس نتایج آنالیزهای دموگرافیک، احتمالا تماس بین این دو گونه مربوط به بعد از آخرین یخبندان پلئیستوسن می¬باشد. آنالیز صفات صوت، واگرایی آواز را در ناحیه دورگه¬زایی مخصوصا در زردپره سرسرخ نشان داد که به عنوان یکی از سدهای مهم جدایی تولیدمثلی پیش از تشکیل زیگوت عمل می¬نماید.