نقش کتابخانه های روستایی در مستندسازی، حفظ و اشاعه دانش بومی روستاییان خراسان جنوبی و ارائه پروتکل پیشنهادی

مطالعه حاضر به بررسی نقش بالقوه یا بالفعل کتابخانه¬های روستایی در مستندسازی، حفظ و اشاعه دانش بومی روستاییان خراسان جنوبی پرداخت. این مطالعه کیفی به روش نظریه زمینه¬ای انجام شد. جامعه پژوهش سه گروه روستاییان خراسان جنوبی، کتابداران کتابخانه¬های روستایی و مطلعان دانش بومی استان بودند، نمونه¬گیری در میان روستاییان و مطلعان دانش بومی به روش هدفمند و گلوله برفی انجام شد. از میان کتابداران به دلیل تعداد کم، نمونه-گیری به عمل نیامد و همه آن¬ها مورد مصاحبه قرار گرفتند. ابزارگردآوری داده¬ها مصاحبه نیمه¬ساختاریافته بود. روایی پژوهش به کمک مرور و بازخورد اساتید و متخصصان و توصیف غنی و پرمایه فراهم شد. ضبط صوت¬ها و فیلم¬ها و یادداشت¬برداری و آوانگاری دقیق آن¬ها، پایایی را تقویت نمود. پس از مرور و بررسی داده¬ها در مرحله کدگذاری باز 164 مفهوم از میان مفاهیم برچسب خوردند و در کدگذاری محوری مفاهیم هم¬معنا و مربوط زیر 36 مقوله فرعی سیاهه وسپس 8 مقوله اصلی مشخص شد. در آخرین مرحله که مرحله کدگذاری گزینشی بود، پروتکلی تنظیم شد که بر چهار اصل تخصص، تعهد، تعامل و تعادل استوار و حاوی شیوه¬نامه¬ای برای مستندسازی، حفظ و اشاعه دانش بومی روستاییان در کتابخانه¬های روستایی خراسان جنوبی بود. نتایج حاصل از پژوهش حاضر نشان داد روستاییان خراسان جنوبی در حوزه¬ها و زمینه¬های مختلف وارثان تجربه و دانش بومی بزرگان خویش بودند و هنوز هم در رفع بسیاری از مشکلات خویش از آن بهره می¬گرفتند. هیچ یک از روستاییان مورد مطالعه برای در اختیار گذاردن دانش اجدادی خویش شرطی نگذاشتند. روستاییان پیش از این که برای همکاری با کتابخانه¬های روستایی به آموزش نیاز داشته باشند، به روحیه و انگیزه احتیاج داشتند. کتابداران کتابخانه¬های روستایی باید تخصص کتابداری و اطلاع¬رسانی داشته و بر مهارت¬های تخصصی، فنی، پژوهشی و کلامی خویش بیافزایند. به اعتقاد مصاحبه¬شوندگان، آموزش¬های تخصصی مستندسازی، فیلم¬برداری، عکاسی، روش پژوهش و شیوه ارتباط با مردم روستا برای ایشان ضروری بود. از نگاه روستاییان، کتابداران و مطلعان مورد مطالعه، هر دو شکل رقومی و چاپی مورد تأیید بود اما بیش¬تر مصاحبه شوندگان وجود منابع چاپی را در کنار تمام شیوه¬ها لازم دانستند. تلفیق دانش بومی و دانش نوین بهترین شیوه حفظ و اشاعه دانش بومی بود. نتایج نشان داد که سازمان¬های بسیاری می¬توانند به منظور حفظ و اشاعه دانش بومی فعالیت کنند اما نظر به اینکه کتابخانه¬های روستایی نزدیک¬ترین مراکز دانش به روستاها هستند، می¬توانند با مستندسازی دانش بومی و ارائه آن به سازمان¬های مربوط نقش هماهنگ¬کننده داشته باشند. آنچه بیش از همه اهمیت داشت این بود که کتابداران کتابخانه¬های روستایی بر تخصص¬ و مهارت¬های خویش بیافزایند و نقش بالقوه و بالفعل خویش را به عنوان کارگزاران دانش بومی ایفا کنند. بر اساس نتایج، مشخص شد که تعامل موثر و مستمر نهاد کتابخانه¬های عمومی با برخی از سازمان¬ها و نهادها، مانند دانشگاه¬ها، مراکز پژوهشی، سازمان تحقیقات، ترویج و آموزش کشاورزی و مانند آن، و نیز تعامل این سازمان¬ها و نهادها با یکدیگر می¬تواند دانش بومی را به نحو موثری اشاعه دهد. واژگان کلیدی: کتابخانه روستایی، دانش بومی، روستاییان، خراسان جنوبی، مستندسازی، اشاعه، نظریه زمینه¬ای