جغرافیای تاریخی و اقتصادی مکران در دوران سلجوقیان و ایلخانان (736-440 ه.ق)

چکیده سرزمین تاریخی مکران در ضلع جنوب شرقی فلات ایران واقع شده که از غرب به کرمان، از شرق به سند، از شمال به سیستان و از جنوب به دریای عمان ( مکران) محدود بوده است. عبور شبکه ای از راه های ارتباطی مهم زمینی و دریایی از مکران، اهمیت تجاری و نظامی خاصی به این ناحیه بخشیده بود. این راه ها در جابجایی کالاهای مناطق مختلف نقش مهمی ایفا می کردند. علاوه بر صادرات کالاها و محصولاتی که در این ناحیه تولید وکشت می شد، کالاهای هند و چین از شرقِ یمن، دریای سرخ و افریقا از طریق مکران به ایران وارد و سپس از آنجا صادر می شدند، به طوری که این منطقه به یک واسطه مهم در مبادلات بازرگانی تبدیل شده بود. به علاوه عوایدگمرکی و مالیاتی که از تجار وکشتی های تجاری گرفته می شد، درآمد قابل توجهی را به خزانه حاکمان آنجا سرازیر می کرد. مکران به لحاظ تجاری و اقتصادی در حد فاصل سلجوقیان تا ایلخانان شرایطی متفاوت با دوره های قبل از خود را سپری نمود. در واقع با روی کارآمدن سلاجقه ی کرمان اوضاع اقتصادی مکران شکوفا شد. اقدامات و اهتمام ویژه ی سلجوقیان به خصوص امنیت به وجودآمده از سوی آنها در مسیرهای تجاری و همچنین اقدامات آنها برای تسهیل این امر باعث رونق و شکوفایی تجارت منطقه شد. در سایه ی این امنیت نسبی بازرگانی توسعه یافت وکاروانهای تجاری از مناطق مختلف به سوی مکران سرازیر شدند. شهرهای این ایالت چون « بندر تیز» و «بمپور» از فعالیت های وسیع تجاری برخوردار شدند. در دوره سلاجقه ی کرمان «بندر تیز» به مهمترین بندر بین المللی ایران تبدیل شد. در این دوره تجارت به عنوان یکی از شیوه های معیشتی حاکمان مورد توجه قرارگرفت. منبع اصلی درآمد مردم ایالت مکران با توجه به شرایط اقلیمی و موقعیت طبیعی بر پایه تجارت و بازرگانی استوار بود. این منطقه علیرغم داشتن زمینهای کشاورزی حاصلخیز،به علت کم بود آب، به لحاظ کشاورزی اوضاع مساعدی نداشت. با سقوط سلاجقه ی کرمان، اوضاع اقتصادی و تجاری سرزمین مکران از رونق افتاد. در واقع بعد از افول سلاجقه راههای ارتباطی کرمان ـ مکران ناامن شد و مسیرکاروان های تجاری به سمت بندر هرمز تغییر جهت داد. در دوره قراختاییان و ایلخانان عمده توجه آنها معطوف به بندر هرمز بود. هر چند در این دوره بندر تیز رونق گذشته را نداشت، اما همچنان به فعالیت های خود ادامه می داد. در این پژوهش سعی شده است تا جغرافیای تاریخی و اقتصادی منطقه مکران در حد فاصل سلجوقیان تا ایلخانان مورد بررسی قرارگیرد. مشخص کردن تأثیر موقعیت جغرافیای مکران بر تحولات سیاسی و اقتصادی این منطقه، از اهداف عمده این پژوهش می باشد. واژه های کلیدی: مکران، سلجوقیان، قراختاییان، ایلخانان، بندر تیز، اقتصاد، تجارت