بررسیِ تحلیلی نقش عناصرِ اربعه در فلسفه ی قدیم و بازنماییِ آن در هنرهای اسلامی

باور به عناصر اربعه به مثابه ی بنیانِ جهان مادی، روشی سنتی برای تبیین و تشریح جهان در بسیاری از نگرش های باستانی است. تدوینِ اصولیِ این مقوله جهتِ نظریه پردازی توسط امپدوکلس در قرن پنجم پ. م با تکیه بر اندیشه های کیهان پیدایی و کیهان شناسیِ متفکران پیشین صورت می گیرد و بعدها، این تئوری به واسطه ی افلاطون برای تبیینِ آفرینش در رساله ی تیمائوسش و ارسطو در فلسفه ی طبیعی اش بسط می یابد و دیگر فرهنگ ها، مکاتب فکری، علمی و حتی عرفانی نیز جهت توضیح بسیاری از موارد از آن سود می جویند که یکی از نمونه های اصلیِ آن، فرهنگِ فلسفیِ دورانِ اسلامی، و تبع آن هنر اسلامی است. با این حال، کنکاش نظام فکریِ دخیل در بازنمایی چهار عنصر در هنر اسلامی به عنوان بنیانِ گیتی، موجد پیچیدگی هاییست زیرا با مد نظر قرار دادن جهان بینی های گوناگون در مورد تفکرِ عناصر اربعه که سیری از یونان تا عالم اسلامی داشته اند، باید توجه داشت به رغم کارکرد صوریِ واحد عناصر در جهانبینی های مختلف، نگرش های شکل گرفته شده بر این اِلمانِ مشترک در هر نظام فکری یکسان نیست. از این رو این رساله مطرح کننده ی پرسشی است مبنی بر اینکه تفکر غالب بر عناصر اربعه در هنر اسلامی دقیقا ملهم از کدام جهان بینی، و بازنماییِ باور به آن دارای چه نوع ماهیتی است. در این راستا پژوهش با بهره گیری از روش تطبیقی- تحلیلی و با هدفِ تاکید بر شناختِ چگونگیِ ورود اندیشه ها به هنر اسلامی با توجه به بستر تاریخی و جغرافیایی و جلوگیری از برداشتی صرفا فراتاریخی، به منظور ارتقای سطح کیفی و اتخاذ نگرش واقع گرایانه تر در پژوهش های اسلامی، به این نتیجه می رسد که تفکر حاکم بر عناصر در هنر اسلامی، نمایش حکمت یونانیِ راه یافته به عالم اسلامی در کنار امتزاجی با عناصر بومی- اسلامی است و ماهیت بازنمایی آن هم با اتخاذ دیدگاهی پدیدارشناسانه در روندی که افکار حکمی/عرفانی آن را ساخته اند دیگر نه به مانند عناصر امپدوکلسی، اسطوره ای، و یا به مانند ارسطو، رازی و دیدگاه مشاییِ ابن سینا صرفا عناصرِ مادی رها از هر مفهوم، بلکه به مانند دیدگاه،های افلاطونی، نو،افلاطونی، هرمسی و عرفانی- اسلامی، در روایت،هایی تمثیلی و نمادین از پیش موجود تعریف می شوند.