تبیین روشهای تربیتی در عرفان اسلامی با تأکید بر نهج البلاغه

این پژوهش پس از طرح اهمیت و ضرورت تربیت به بررسی ابعاد و مقوله های مختلف تربیت و تربیت عرفانی از دیدگاه حضرت علی(ع) در نهج البلاغه پرداخته که در هر عصر و زمانی قابل استفاده است. نویسنده در این پایان نامه تلاش نموده است با ارائه نمونه هایی از این روشهای تربیتی، بیان دارد که در نیل ارتقای سطح تربیتی و فرهنگی انسان ها لازم است از آموزه های علوی به عنوان سرچشمه زلال اسلام ناب و الگوی تمام عیار استفاده شود. این تحقیق به بیان روش ها و راهکارهای علمی و عملی تربیت ، بر اساس دیدگاه های امیرالمومنین (ع) در نهج البلاغه پرداخته و در ارائه ی راهکارها و شیوه ها به ابعاد عاطفی و درونی انسانها، توجه بسیاری شده است. پرداختن به این نوع نگرشها در تمام شیوه ها از جمله الگوبرداری، تذکر و یادآوری، محبت و مدارا ، عبرت آموزی، عفو و تغافل، و تشویق و تنبیه به منظور تربیت انسان، نیاز عاطفی و مقتضای فطرت انسان هاست، که از دیدگاه های گوناگون قابل بحث است. پژوهش حاضر به بررسی دیدگاه های امام علی (ع) در مورد تربیت عرفانی و جمع آوری توصیه های آن حضرت درباره تربیت عرفانی پرداخته و نتیجه گیری نموده است که نهج البلاغه آیینه ی تمام نمای اسلام ناب است و روشهای تربیتی ارائه شده در نهج البلاغه مبتنی بر جهانی بینی توحیدی اسلام و روشهای تربیتی عرفانی در آن جامعیتی خاص در ابعاد مختلف اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اخلاقی دارد. در مسئله پژوهش، تربیت از اساسی ترین نیازهای زندگی بشر معرفی شده و انسان در پرتو تربیت صحیح می تواند موجودی هدفمند و اندیشه ورز بوده، به اهداف و آرمان های خود دست یابد. انسان مسلمان برای پیمودن راه سعادت و بندگی، نیازمند الگوهای مطمئن در عرصه عمل است و تنها معصومین (ع) بهترین و مطمئن ترین الگوهای تربیتی اند و ارائه دیدگاه هایشان ضرورتی انکارناپذیر برای پویندگان عرصه تعلیم و تربیت است. در این میان الگوی تربیتی امام علی (ع) جایگاه ویژه ای دارد. آشنا ساختن فرزندان با علوم اهل بیت (ع) از جمله عناصر مهم تربیت دینی در فرهنگ شیعی و علوی است. تعاریف عرفان صرف نظر از همه تفاوتها، همگی هدف مشترکی را دنبال می کنند یعنی شناخت همه جانبه خداوند به عنوان خالق عالم. بدون تردید یکی از جنبه های اصلی و حیاتی عرفان را مولای متقیان (ع) تشکیل می دهد که خود، عرفان مجسم است. بسیاری از بزهکاری ها، اختلالات رفتاری، مشکلات خانوادگی و مشکلات تعلیم و تربیت، همه از عدم شناخت ما از عرفان حقیقی و بیگانگی با قرآن و نهج البلاغه است. هدف اصلی این پژوهش، تبیین روشهای تربیتی در عرفان اسلامی با تأکید بر نهج البلاغه است و نیز از جمله اهداف مطرح شده در تحقیق، بررسی و کنکاش در کتاب شریف نهج البلاغه در رابطه با : 1) امکان تربیت و ویژگیهای آن 2) عوامل موثر بر تربیت 3) روشهای تربیتی 4) مشخصات عرفان و 5) مولفه های تربیت در عرفان اسلامی، « از دیدگاه امام علی علیه السلام » می باشد. انگیزه اصلی محقق در انتخاب موضوع پایان نامه ، بررسی روشهای تربیتی و عرفانی امام علی (ع) در نهج البلاغه است تا بتوان از نتایج حاصل برای کمک به مبانی نظری تعلیم و تربیت کشور، بهره جست و بتوان راهکارهای عملی جهت نهادینه کردن روشهای تربیتی عرفان اسلامی به ویژه فرمایشات امام علی (ع) به نظام تعلیم و تربیت ارائه نمود تا روشهای تربیتی اصیل اسلامی جایگزین شود. پژوهش از نوع تحقیق توصیفی بوده که محقق جهت جمع آوری اطلاعات و تجزیه و تحلیل داده ها از مطالعه کتابخانه ای استفاده نموده است تا با بهره گیری از کتابها، کتاب های الکترونیکی، پایان نامه ها، مقالات اینترنتی و مطالب ارائه شده در سایت ها، کار پژوهشی خود را انجام دهد. از آن چه در فصل دوم بیان شده، می توان در فضای ذهنی باز و آزاد قرار گرفت و درباره آنچه علمای تعلیم و تربیت و شریعت اسلام در مورد تربیت و روش های آن بیان نموده اند و آشنایی با مفاهیم و مضامین عرفان و تربیت عرفانی، از جهات گوناگون اندیشیده ، تا شیوه های تربیتی مناسب در پرتو تعالیم اسلام و عرفان اسلامی و علوی در ذهن تداعی شود. نتایج) به طور خلاصه می توان گفت: از دیدگاه نهج البلاغه، تربیت ممکن و روشهای تربیتی مشخص و روشن است و بهترین روشهای مقابله با موانع و آفات تربیت نیز درست مورد ارزیابی قرار گرفته است. با توجه به پند آموزی و تربیت پذیری انسان، امام علی (ع) سفارش می کند که در تربیت افراد جامعه باید شتاب نمود و تربیت را بر هر کار دیگری مقدم داشت ، زیرا ممکن است آداب و روشهای زشت و ناروا دل های پاک را آلوده سازد و تربیت و سازندگی را ناممکن سازد. پس از آشنایی با مباحث مقدماتی تربیت، باید عوامل تربیتی را شناخت و آنها را تقویت کرد و به سوی آنها جذب شد که نقش تعیین کننده در تربیت و سازندگی فرد و جامعه دارند. تربیت موردنظر حضرت علی (علیه السلام) به معنی سازگار شدن فرد با سُنن و خواست ها و ارزشهای موجود در جامعه نیست؛ تربیت در نهج البلاغه همان یادگیری برقراری رابطه صحیح با مردم و با خدا، برای کسب رضایت خدا است؛ به عبارت دیگر، تربیت فراگردی است که به فرد کمک می کند تا با آن دسته از ارزشهای اجتماعی که فی نفسه معقول و مطلوب اند، آشنا شده و با آن دسته از امور و ارزش ها و وظایفی که بر خلاف تربیت الهی و اسلامی است، قطع رابطه کند. سخنان بسیاری از حضرت علی(ع) در مباحث عرفانی نقل شده است که بخشی از آنها در نهج البلاغه گرد آوری شده است. سراسر نهج البلاغه حاوی مواعظی است که بنیاد محبت دنیا را برمی اندازد و باعث حصول زهد و ورع و ترک عصیان خداوند می گردد که مقدمه واجب عرفان محسوب می شود. بررسی شاخصه‏های عرفان حضرت علی (ع) در نهج البلاغه امری مطلوب برای یافتن معیار عرفان سازنده و مثبت، از عرفان منفی و مخرب است. روشهای تربیتی عرفان اسلامی مطرح شده در نهج البلاغه عبارتند از : روش های الگویی، محبت، عبرت، تذکر، موعظه، توبه، ابتلا و امتحان و خود مرزبانی (مراقبه و محاسبه). یافته های راجع به روشهای تربیتی در نهج البلاغه حاکی از آن است که روشهای مذکور بر اساس موازین الهی پایه گذاری شده است. از منظر تربیت عرفانی، هدف آرمانی تربیت آن است که آدمی ضمن رها شدن از تمامی قید و بندهای ظاهری و درونی به سطوح بالاتر معرفت و قرب الهی نزدیک شود. این همان آرمانی است که هدف غایی تربیت اسلامی قلمداد می شود؛ از این منظر باید گفت که آرمانهای تربیتی اسلام، اساس «عرفانی» است و سایر ابعاد تربیت آدمی نیز بایستی در پرتو این آرمان نگریسته شود.