وضعیت سیاسی ، اجتماعی و مذهبی اهل ذمه ایران و عراق در عصر سلجوقیان

سابقه حضور اهل ذمه در جوامع اسلامی به صدر اسلام باز می گردد. نحوه تعامل حاکمان با این گروه و موقعیت سیاسی ، اجتماعی و مذهبی ایشان در دوره ها و مناطق مختلف اسلام متفاوت بوده است. در پژوهش حاضر تلاش شده تا با توجه به اهمیت عصر سلجوقی در تاریخ اسلام و ایران، وضعیت این گروه در زمینه های یاد شده در این دوره و با تکیه بر منطقه ایران و عراق به روش توصیفی و تحلیلی بررسی شود. دستاورد تحقیق حاکی از آن است که در عصر مذکور رقابت های سیاسی موجود میان بزرگان حکومت سلجوقی از یک سو و رقابت سلجوقیان با خلافت عباسی از سوی دیگر در نوع برخورد و تعامل صاحبان قدرت با اهل ذمه تأثیر گذاشته و سبب اعمال محدودیت یا به عکس آزادی عمل ایشان در مقاطع مختلف گردیده است اما صرف نظر از این سیاست های مقطعی، ذمیان در این دوره از طریق تصدی مناصب حکومتی، اشتغال در امور دیوانی و نظامی و نیز همراهی و شرکت در قیام های سیاسی ـ اجتماعی این دوره در عصر سیاسی فعال بود. در زمینه اجتماعی نیز با چشم پوشی از پاره ای محدویت ها نظیر عدم جواز اشتغال در برخی مشاغل خاص، اجبار در پوشیدن نوع مخصوصی از لباس در برخی زمان ها و... آزادی عمل نسبی داشته، می توانستند به مشاغل مهم و پر درآمدی همچون پزشکی، بازرگانی و... و مشارکت در امور اجتماعی بپردازند هر چند نشانه هایی از عدم محبوبیت و گاه تحقیر این گروه در میان عامه مردم و نداشتن منزلت اجتماعی مناسب نیز در گزارش های این عصر به چشم می خورد. در زمینه مذهبی نیز گزارش ها حاکی از آن است که اهل ذمه با محدودیت خاصی مواجه نبودند و مراکز عبادی آنها در مناطق مختلف دایر بود، برای نظارت بر امور دینی تشکیلات و سلسله مراتب خاص روحانی خاص خود را داشتند و مراسم دینی آیین های مذهبی خویش را آزادانه به جا می آورند. نکته قابل توجه دیگر در زمینه مسائل دینی این گروه، وجود اختلافات مذهبی و اعتقادی در میان پیروان این ادیان بود که گاه منجر به بروز شورش و دخالت حکومت برای آرام کردن آن می باشد.