تبیین سنّت حفاظت در مسجد جامعِ اصفهان (انشاء اصول مداخلات حفاظتی با تکیه بر شواهد سنّت مداخله در این مسجد)

چکیده مداخله و کم و کیف آن، از وجوه بنیادین حفاظت نوین به شمار می رود. به همان اندازه که این بحث در حفاظت امروز اهمیت دارد، چالش های جدی را نیز پیش روی خود می بیند به نحویکه مهمترین اصل مداخلات حفاظتی (حداقل مداخله)، به اصلی گنگ، مبهم و ناکارامد تعبیر می شود. این مسئله، بدنه نظریه پرداز حفاظت را به سمتِ یافتن راه حلی مناسب سوق داده است. رساله نیز بر مبنای همین امر، هدف خود را یافتن راه حلی در پاسخ به این چالش در ایران قرار داده که به واسطه شرایط خاص خود، با مشکل جهانی مداخله به صورتی مضاعف دست به گریبان است. با توجه به توصیه اکید مجامع تخصصی جهانی و متون بین المللی در زمینه رجوع به سنت های بومی برای پشت سر گذاشتن موانع پیش روی حفاظت، به خصوص در کشورهای صاحب سابقه در این زمینه، این رساله با افقِ فهمِ کیفیتِ مداخله در ادبیات معماری گذشته ایران طرح ریزی شده است. تجربه ماندگاری چند صد ساله بناهای تاریخی در کشور و توجه به آراء متخصصین حکایت از آن دارد که نظامی در حوزه مداخلات حفاظتی وجود داشته، که امروزه به عنوان تجربه ای موفق می-توان از آن بهره جست. در این راستا و به منظور بازخوانی هدفمند کم و کیف مداخلات صورت گرفته در یکی از باقابلیت-ترین ابنیه ایران، هدف گذاری تحقیق بر مبنای شناخت اصول، رویه ها، رویکردها، ویژگی ها و روش های نظام مداخلات حفاظتی در مسجد جامع اصفهان، صورت گرفت. این هدف گذاری بر مبنای پاسخ به این سوال اصلی طرح ریزی شده است که در گذشته چه اصول، رویه ها، رویکردها، ویژگی ها و روش هایی (نظامی) در زمینه مداخلات حفاظتی از مسجد جامع اصفهان وجود داشته است؟ برای پاسخ به این سوال از راهبردی استقرایی– استدلالی بهره گرفته شده است، بدین شیوه که ابتدا در مرحله نخست با کاربست روش نظریه مبنایی به جمع آوری داده ها (شواهد مداخله) که در طول حیات مسجد به وقوع پیوسته بود اقدام و پس از دسته بندی و کدگذاری مراتبی آن ها ، از طریق بحثی استدلالی نتایج تحقیق در قالب مباحث رساله ارائه گردید. در این مسیر، گونه بندی مداخلات از منظر پیامد تحقق آن ها، اولین اقدامی بود که معیار تشخیص مداخلات مخرب و حفاظتی و در مرحله بعد انواع سه گانه مداخلات حفاظتی، شامل مداخلات تثبیتی، تکمیلی و تحویلی بود. سپس دلایل، انگیزه ها و عوامل موثر در تحققِ مطلوب مداخلات تشریح و رویکرد غالب مداخلات حفاظتی، تداوم کارکرد معماری، معرفی شد. این مداخلات در قالب چهار شکل و شیوه اصلی، یعنی نگهداری، تعمیر و مرمت، بازسازی و نوسازی، با تعاریف خاصی که در سنت حفاظت از آن ها وجود داشته، صورت می گرفته اند. سنت مداخلات حفاظتی هفت صفت اصلی شامل ارتباط، اضطرار، استمرار، استدراج، احترام، استکمال و روزآمدی را داشته است که شناخت ترکیبی آن ها، تقرب بهتر به این سنت و چرایی اطلاق واژه سنت به منظومه مداخلات را به همراه دارد. براساس یافته های تحقیق این سنت از دو اصل اساسی تبعیت می کند، اصل ثبات ساختار و مجموعه اصول هفتگانه تغییرپذیری شامل اصول کیفیت، ظرفیت، مدیریت، ابزاریت، تولیت، فاعلیت و چرخه تغییر می باشد. برآیند اصول ثابت و متغیر، حیات بنا را تداوم بخشیده و بنایی هزار ساله را امروز در دسترس قرار داده است. این مهم به ماهیت مواجهه این سنت با مسجد برمی گردد؛ سنتی باز، فعال و افزایشی که با بنا به مثابه موجودی زنده برخورد می نماید و با انجام تغییرات لازم برای تداوم قابلیت های بنا از یک سو و فرصت سازی برای فعلیت بخشیدن به قابلیت های بالقوه بنا از سوی دیگر، تداوم حیات بنا را موجب می شود و این معنای متعالی حفاظت در جهان سنتی بوده است.