تحلیلی بر نقش و عملکرد مقام اعتمادالدوله در تحولات اقتصادی و اجتماعی دوره ی صفویه ( 1135ـ 996 هـ. ق /1722 ـ 1587.م )

دولت صفویه که در سال 907 .ق / 1501 .م با ورود اسماعیل به تبریز و اعلام رسمیت مذهب تشیع تشکیل شد ، علاوه بر تمام تأثیراتی که در ساختارهای اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی ایران داشت ، ساختار جدیدی از نظام سیاسی را عرضه نمود که تا مدت ها پایدار ماند . در این ساختار سیاسی مقامات جدیدی ایجاد ، مقاماتی حذف و مناصبی با تغییرات زیاد روبرو شد . در دهه های اولیه تشکیل این دولت ،مقام ًوکیل نفس نفیس همایونً که عهده دار اداره امور لشکری و کشوری بود ، مهم ترین این مقامات محسوب می شد ، اما این منصب نیز دستخوش تغییر شد واززمان شاه اسماعیل دوم و یا محمد خدابنده ادامه نیافت و وزیر اعظم با لقب ًاعتمادالدوله ً جایگزین آن شد . مقامی که از آغاز سلطنت شاه عباس یکم دوره اوج فعالیت و عملکردش شکل گرفت . وزیر اعظم در دوره صفویه ، به رغم مسئولیت خطیری که داشت،صاحب آن دارای رقبای مهم و صاحب نفوذی بود . امرای نظامی و دارنده ی مقام ًصدر ً از آغازشکل گیری این منصب،از رقبای عمده ی وزیر اعظم به شمارمی آمده اند. ازدوره ی سلطنت شاه صفی ، به تدریج علاوه بر حفظ رقابت و کشمکش عناصر قدیمی یا سنتی جامعه ی صفویه ، نیروهای جدید ساختار قدرت یعنی غلامان خاصه ، روسای حرم مانند خواجه سرایان و ملکه های مادر ، در تحدید و کنترل قدرت و یا حتی در حمایت از شخص وزیر اعظم نقش مهمی را ایفا کرده اند . اگر چه تا اوایل سلطنت شاه صفی ، مقام وزیر اعظم در اختیار مقامات سنتی جامعه ی صفویه ، یعنی مقامات دیوانی قرار داشت، ولی تداوم فعالیت آنان از دوره ی شاه صفی بــه بعد ، منوط به همکاری و حفظ روابط صمیمی با کانون های جدید قدرت در دربار بود.در رأس رقبا و مخالفان مقام وزیر اعظم را باید مقامات نظامی دانست که در اواخر دوره ی سلطنت شاهان صفویه به ویژه در سراسر دوره ی سلطنت شاه سلطان حسین ، یکی از آنان در مقام ً قوللر آقاسیً و دیگری در مقام ًقورچیً باشی به منصب وزارت دست یافتند . وزیر اعظم ، در رأس تشکیلات اداری دوره ی صفویه قرار داشت . در زمان حکومت شاهان توانمند این دوره ، همه مقامات دیوانی و لشکری به اطاعت از مقام وزیر اعظم می پرداختند ولی پس از شاه عباس یکم ، مقامات نظامی قدیم و جدیـــد( قورچی باشی ها و قوللرآقاسـی ها )، مخالفان عمده و رقبای جدی وزیر اعظم به شمار می رفتنند . علاوه بر این ، نقش خواجگان حرمسرا ، ملکه ی مادر و زنان صیغه ای به همراه غلامان خاصه ، مقاماتی بودند که می توانستند به عنوان نیروهای حامی و یا مخالف وزیر اعظم ، در نقش پشتیبانی و یا توطئه براندازی دارنده آن منصب ، موثر واقع شوند . اگر چه گسترش املاک خاصه به همراه ناتوانی جانشینان شاه عباس یکم در امر کشورداری ، موجب ازدیاد قدرت و نفوذ مقام وزیراعظم گردید، ولی به همان اندازه ، این امر موجب پیدایش و گسترش فعالیت رقبای جدی و مخالفان سرسخت وزیراعظم می گردید . همین امر سبب عزل و برکناری ، تبعید و یا حتی قتل و یا مجازات سنگین وزیر اعظم را به دنبال می آورد . بر این اساس ، این پژوهش با هدف بررسی و تحلیل نقش و عملکرد ًاعتمادالدوله ً در تحولات اقتصادی و اجتماعی دوره صفویه و بر اساس مطالعه اسنادی و کتابخانه ای، به مسائل زیر خواهد پرداخت : 1ـ معرفی شخصیت ها ، اقدامات و عملکرد مقام « وکیل نفس نفیس همایون » از دوره ی سلطنت شاه اسماعیل یکم تا آغاز سلطنت شاه عباس یکم. 2ـ تبیین روابط مقام اعتماد الدوله ( وزیر اعظم ) با شاهان و مقامات عالی رتبه ی دیوانی و لشکری در دوره ی صفویه . 3 ـ تبیین علل موفقیت یا معرفی عوامل بازدارنده و محدود کننده ی حوزه ی اقتدار و فعالیت مقام اعتمادالدوله . 4ـ تبیین نقش و عملکرد مقام اعتمادالدوله ( وزیر اعظم ) در شکوفائی و ترقی یا انحطاط حکومت صفویه در ابعاد اجتماعی و اقتصادی .