تکامل اجتماعی واقتصادی ناحیه فارس در دوره ساسانی بر پایه پژوهش های باستان شناختی

چکیده دوره ساسانی به عنوان یکی از مراحل مهم شکل گیری و تکامل تمدن ایرانی همواره مورد توجه پژوهشگران بوده است. نتایج به دست آمده از پژوهش های باستان شناختی در برخی نواحی باختری شاهنشاهی ساسانی همانند خوزستان و میان رودان و همچنین تطبیق این نتایج با متون کلاسیک بیانگر تحولات بزرگ اجتماعی ـ اقتصادی ایران در این دوره است. دگرگونی در سلسله مراتب اجتماعی، ایجاد نظام متمرکز مدیریتی، توجه ویژه به توسعه کشاورزی و صنایع دیگر و تمایل شدید به گسترش شهرها و زندگی شهر نشینی، برخی از جنبه های این پیچیدگی است. با این احوال اینکه چه گستره ای از سرزمین های شاهنشاهی ساسانی شاهد تحولات و دگرگونی های اقتصادی نظیر خوزستان و میان رودان بوده اند، مشخص نیست. رساله حاضر بر پایه شواهد باستان شناختی موجود و با هدف بدست آوردن یک دید کلی از تحولات ناحیه فارس در دوره ساسانی به بررسی این ناحیه پرداخته است. در روند پژوهش با نگاهی روندگرایانه به شواهد باستان-شناختی و با کمک از مدارک دیگری از قبیل سکه، مهر و متون، به بررسی چگونگی پراکنش زیستگاه های شناسایی شده از دوره مذکور و بازسازی روند عمده تحولات زیستگاهی آنها پرداخته است. در این راستا بررسی تحولات اقتصادی و تا حدودی اجتماعی منطقه، با تمرکز بر عواملی همانند تاثیرات جغرافیایی و اقلیمی در شکل گیری نظام های سکونتی، بررسی اصول حاکم بر الگوهای زیستگاهی، بررسی شواهد توسعه کشاورزی و نظام مدیریتی و همچنین نحوه ارتباطات و تجارت مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. نتایج به دست آمده از پژوهش، بیانگر رخداد دگرگونی های قابل توجه در نظام های زیستگاهی و اقتصاد کشاورزی دوره ساسانی ناحیه فارس است. افزایش بی سابقه زیستگاه ها، ایجاد نظام های آبیاری به منظور توسعه کشاورزی، رشد تمرکزگرایی و افزایش دژها که نهادهای نظارتی دولت ساسانی به شمار می روند، عمده ترین این تحولات به شمار می روند. به نظر می رسد، سیاست های کلان توسعه اقتصادی دولت ساسانی و اعمال قدرت مستقیم و بدون واسطه شاهان ساسانی در ناحیه فارس، از دلایل اصلی رشد اقتصادی آن در دوره مورد بحث بوده است. با توجه به وابستگی این رشد به سیاست های کلی و برنامه های نظارتی دولت ساسانی، سقوط شاهنشاهی مذکور موجب رکود شدید اقتصادی، از هم گسیختگی نظم زندگی اجتماعی و کاهش جمعیت منطقه و تغییر در الگو های سکونتی فارس در دوره آغاز اسلامی می گردد.