توانایی و محدودیت های عقل و ادراک در خداشناسی از منظر امیر المومنین(علیه السلام)

از آنجا که دو موضوع خداشناسی و عقل همواره در طول تاریخ مورد توجه قرار گرفته است، گروهی بر این اعتقاد می باشند که باید برای تمام امور از جمله تمامی مباحث خداشناسی دلیل عقلانی داشت و یا با کمک عقل به تمام مسائل مربوط به آن دست پیدا کرد و گروهی عقل را در موضوع خداشناسی به طور کلی ناتوان می دانند. در این رساله برآنیم رابطه ی عقل و خداشناسی را از دیدگاه امیرالمومنین(علیه السلام) مورد بررسی قرار دهیم. آنچه از مجموعه ی آیات و روایات در بحث خداشناسی و به خصوص سخنان امیرالمومنین(علیه السلام) حاصل می شود این است که باید در خداشناسی خود را از حد تعطیل و تشبیه خارج کنیم به عبارتی نه می توان وجود خداوند و صفات او را نفی کرد و نه می توان برای او شبیه و حدی را تعیین نمود. بنابر مجموعه ی آیات و روایات به ویژه کلام امیرالمومنین(علیه السلام) عقل در مسیر شناخت خداوند دارای توانایی ها و محدودیت هایی می باشد: عقل با مشاهده آیات و کمالات و آثار قدرت و حکمت که بر همه ی هستی حاکم است متذکر خالقی مقتدر، علیم و حکیم شده و او را بدون هر گونه پیش فرضی تصدیق می کند و این اعتراف و تصدیق در معارف اهل بیت(علیهم السلام)، همان اثبات عقلی صانع نامیده شده است. از طرفی عقل به دلیل مخلوقیت و محدویت بر صانع ـ که چه از جهت ذات و چه به لحاظ صفات لایتناهی است ـ توانایی احاطه را ندارد و خود عقل ورود به حوزه ی ذات ربوبی را ناروا و زشت می داند و اعتراف می کند که خداوند در عین سلطه و احاطه مستمر بر همه ذرات عالم امکان از هر گونه تشبیه و مانندی مبراست؛ چرا که در این صورت نوعی محدویت و ترکیب و اجزاء را در ذات باید پذیرفت. لذا حتی در مقام احتجاج هم از هرگونه تشبیه و تمثیل برای اثبات ذات باری باید پرهیز نمود.