هویت انسان در مواجهه با امر مطلق از منظر ملاصدرا و کیرکگور

ملاصدرا و کیرکگور دو تن از تأثیرگذارترین فیلسوفان دینی عصر خویش، به ترتیب در فلسفه ی اسلام و مسیحیت بوده اند و لذا بررسی یکی از بنیادین ترین مسائل فلسفه ی دین، یعنی مواجهه ی انسان و امر مطلق (خدا)، نزد این دو فیلسوف از اهمیت بسیاری برخوردار است. ملاصدرا بر اساس نگرش وحدت تشکیکی خویش جهان را تجلی گاه وجودی واحد می داند که تمامی موجودات آن بنا به میزان بهره ی خود از آن به سطحی از کمال رسیده و در مسیر استکمالی خویش به جانب آن در حرکتند؛ انسان نیز به عنوان عالم صغیر که به تنهایی نمودی کوچک از صفات الهی است، در این حرکت جوهری به جانب مبدأ وجودی خویش در حرکت است. ملاصدرا برای این حرکت مراتبی قائل است که همان مراحل کمال است و در غایت این مسیر انسان به حدی از کمال می تواند برسد که از طریق علم حضوری تمام امور را شهوداً بشناسد؛ در این مرتبه او به حد اعلای قرب الهی دست یافته است؛ این مرحله نهایت تکامل عقل است و سالکِ عارف توانسته است برای رسیدن به آن بر تمام موانع کمال غلبه جوید. نزد کیرکگور مواجهه ی انسان با خدا نه از طریق حرکت جوهری، بلکه به واسطه ی نوعی انتخاب آزادانه برای قرار گرفتن در سپهر ایمان، صورت می گیرد. کیرکگور بر خلاف ملاصدرا، مواجهه ی با خدا را مستلزم کمال عقل نمی داند، بلکه بالعکس باور دارد که برای تحقق این مهم می بایست از مرتبه ی عقل گذر کرد. راه گذر از یک مرتبه ی کمال به مرتبه ی بالاتر نه تکامل دیالکتیکی عقل، بلکه انتخاب مسئولانه است و نفس انسانی نیز محصول همین انتخاب است: نفس یا «خود» تنها از طریق انتخاب ایمانی انسان شکل می گیرد و به عبارتی پیدایش نفس منوط به ارتباط با خداست. انتخابی چنین خطیر میان داشتنِ نفس و نداشتنِ آن، آن هم بدون هیچ راهنما و الگو و نیز در شرایطی که جهان عقل و اخلاق موقعیت سوژه ی گزینشگر را درک نمی کنند، پدیدآورنده ی احساسی است که کیرکگور آن را دلهره می نامد و وجود آنرا برای سوژه ای که در این وضعیت اگزیستانسیال قرار گرفته است، ضروری می داند. این دلهره شرطِ ایمانی بودن انتخاب است و بدون آن، هر گزینه ای که انتخاب شود از حیث ایمانی علی السویه است. نگرش ملاصدرا و کیرکگور درباب استکمال نفس به سوی مواجهه با امر مطلق (خدا) از برخی جهات همانندی ها و ناهمسانی هایی دارد که در تحقیق پیش رو بدانها خواهیم پرداخت.