بررسی کیفیت صمغ کتیرای سفید با شرایط رویشگاه در منطقه غرب استان اصفهان

صمغ کتیرای سفید از مهم ترین صمغ های گیاهی است که از ساقه گون سفید(astragalus gossypinus fischer) گرفته می شود. ایران مهم ترین تولید کننده کتیرا است. امروزه کتیرا در صنایع مختلف غذایی، دارویی و بهداشتی مصارف جدید و متنوعی پیدا کرده است. ساختمان شیمیایی کتیرا شامل مخلوطی از پلی ساکاریدهای بسیار پیچیده به همراه عناصر معدنی است. در این تحقیق نمونه های کتیرای سفید از شش رویشگاه گون سفید(هندوکش و بتلیجه فریدن، قلعه جمال گلپایگان، رحمت آباد خوانسار، تنگ بیدکان مبارکه و موسی آباد تیران و کرون) در منطقه غرب استان اصفهان استحصال ومهم ترین ترکیبات کربوهیدرات ها، اسیدهای آمینه و عناصر معدنی آنها تعیین و مقایسه شد. به این منظور برای تعیین عناصر معدنی از دستگاه فلیم فتومتریک وجذب اتمی ، برای تعیین قندها از دستگاه hplc و برای اسیدهای آمینه از دستگاه آمینواسیدآنالیزور استفاده شد. نتایج بررسی ها نشان داد که قندهای آرابینوز(5/35 درصد) و ساکارز(6/13 درصد) بیشترین مقدار قندهای موجود در صمغ کتیرا را دارا هستند. در مجموع 9 نوع اسید آمینه شناسایی و اندازه گیری شد که در بین آنها اسیدهای آمینه هیدروکسی پرولین با 33/173 نانومول بر گرم بیشترین و پرولین با 62 نانومول بر گرم کمترین مقدار را شامل شد. همچنین در بین عناصر کلسیم و فسفر بیشترین مقدار (به ترتیب 76/0 و 83/0 درصد) و عنصر ازت کمترین میزان (06/0 درصد) را دارا بودند. نسبت های سدیم به پتاسیم نمونه های صمغ کتیرا در مکان های مورد مطالعه نیزتعیین شد که مکان شماره یک در مقایسه با مکان شماره 6 از نسبت بالاتری برخوردار بود(81/3 در برابر 28/2). نتایج این بررسی نشان داد که افزایش نسبت سدیم به پتاسیم در صمغ کتیرای مکان شماره یک مربوط به تاثیر عوامل اقلیمی می باشد، به طوری که در شرایط اقلیمی سرد و مرطوب این نسبت افزایش می یابد.به منظور بررسی ارتباط شاخص های کیفی کتیرا با برخی از عوامل اکولوژیک، مهم ترین ویژگی های اکولوژیک مکان های مورد مطالعه در سه بخش اقلیم(13عامل)، خاک(16عامل ) و فیزیوگرافی(8 عامل) تعیین شد. به منظور بررسی تشابه موجود بین مکان های مورد مطالعه و طبقه بندی آنها، آمار کمی 37 ویژگی محیطی منتخب و 17 شاخص کیفی کتیرا بر اساس شاخص فاصله اقلیدوسی نسبی، به روش واریانس حداقل، طبقه بندی خوشه ای گردید. با توجه به نتایج حاصل از تجزیه خوشه ای عوامل محیطی، در سطح تشابه 60 درصد، دو رویشگاه عمده مشخص شد. رویشگاه اول(i) شامل مکان های مطالعاتی شماره 1، 2 و 4 و رویشگاه دوم (ii) شامل مکان های شماره 3، 5 و 6 بود. از میان این 37 عامل تنها دو عامل اقلیمی(تبخیر سالانه و متوسط دمای سالانه) و دو عامل خاک( ظرفیت کاتیون تبادلی و ماده آلی) تاثیر معنی داری بر روی این طبقه بندی در تفکیک رویشگاه ها داشتند. همچنین نتایج حاصل از تجزیه خوشه ای شاخص های کیفی کتیرا نشان داد که معیار آستانه در سطح تشابه 5/87 درصد، مکان های مرتعی شش گانه را به دو گروه متمایز تفکیک می کند. گروه اول(i) شامل مکان های مطالعاتی شماره 1، 4 و 6 و گروه دوم(ii) شامل مکان های شماره 2، 3 و 5 بود. با توجه به آمار تنها شاخص های کیفی ویسکوزیته و اسیدآمینه هیدروکسی پرولین در تفکیک مکان های مرتعی موثر بوده اند. جهت بررسی خصوصیات رویشگاهی و تعیین ارتباط بین شاخص های کیفی کتیرای سفید با شرایط اکولوژیک منطقه، آمار 17 شاخص کیفی کتیرا در ارتباط با 22 عامل محیطی منتخب با روش آنالیز تطبیقی متعارف(cca) و آنالیز مولفه های اصلی(pca) رج بندی و مورد پردازش قرار گرفت.نتایج حاصل از رج بندی عوامل محیطی و شاخص های کیفی نشان داد که مکان های مرتعی در دو رویشگاه عمده قرار می گیرند: رویشگاه اول(مکان های مرتعی 1، 4 و 6)که در این گروه ضریب رطوبتی آمبر‍ژه، متوسط بارندگی، ضریب خشکی دمارتن،ظرفیت کاتیون تبادلی و شیب های جنوب و شمال از عوامل محیطی موثر هستند. همچنین شاخص های کیفی ویسکوزیته، سدیم، ازت و پروتیین به در تفکیک این مکان های مرتعی نقش دارند. رویشگاه دوم(مکان های مرتعی 2، 3 و 5) که عوامل محیطی متوسط روزهای یخبندان، طول دوره خشکی، تبخیر وتعرق، پتاسیم قابل تبادل، فسفر قابل جذب از عوامل محیطی موثر بودند.در این گروه اسیدهای آمینه هیدروکسی پرولین، پرولین، سرین و والین عمدتا" عامل جداسازی مکان های مرتعی هستند. با توجه به این مطلب که ویسکوزیته و میزان تغلیظ کنندگی کتیرا در صنایع غذایی، نساجی و داروسازی دارای اهمیت است رویشگاه های 1، 4 و6 برای این مصارف از مزیت کیفی و اقتصادی بیشتری برخوردار است. قابل ذکر است که از دیدگاه بیولوژیک و ارزش غذایی رویشگاه های 2، 3 و 5 شرایط بهتری دارد.