تجزیه و تحلیل مقایسه ای پیدایش و فرسایش جنبش صنعت نفت و جنبش دوم خرداد

مطالعه "جنبش های اجتماعی" یکی از شاخه های جامعه شناسی می-باشد که در چند دهه گذشته دارای شکوفایی بسیاری بوده است، بگونه ای که بخش برجسته ای از زندگی مردم در سرار جهان گردیده است. این واقعیت اجتماعی چنان گسترده است که همه گروههای مردمی از کوچک و بزرگ، صنعتی یا سنتی را در برگرفته است. بدین سان، از مسائلی که امروزه تفکر و تعمق درباره آن مهم به نظر می رسد، اقدامات و رفتارهای جمعی است که در واقع پاسخ عده ای از مردم نسبت به یک وضعیت یا مسأله ای خاص است. این رفتارها در جامعه به شکل های گوناگون تجلی می یابد که یکی از آن ها جنبش های اجتماعی است. از دیدگاه مکتب رفتار جمعی ریشه پیدایش جنبش های اجتماعی را باید در هم زیستی نظام های ارزشی متعارض و گروه هایی مشاهده کرد که با یک دیگر برخورد دارند. این نظام های ارزشی و گروه های اجتماعی عناصر ممیزه حیات اجتماعی تلقی می شوند(کیلیان،423:1964). جنبش های اجتماعی و سیاسی از مقوله تغییر و تحول اجتماعی است و در عین حال نوعی واکنش در مقابل نفوذ و سلطه کشورهای غربی است. بدین سان، جنبش اجتماعی به کوشش جمعی برای پیشبرد هدف یا مقاومت در برابر دگرگونی در یک جامعه( باتامور، 56:1366) برای رسیدن به منافع مشترک، که ناشی از تکیب های متحول منافع، سازمان، بسیج و فرصت است(تیلی،17:1977)، اطلاق می شود. با توجه به اینکه جامعه ایران از جمله جامعه هایی است که در آنها جنبش های اجتماعی فراوان و پشت سر هم پدیدار شده اند، از این منظر در این پژوهش دو مورد از مهمترین جنبش های اجتماعی و سیاسی ایران، یعنی جنبش ملی شدن صنعت نفت در قبل از انقلاب و جنبش دوم خرداد 1376 در بعد از پیروزی انقلاب اسلامی مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرد. جنبش ملی شدن صنعت نفت ایران یکی از رویدادهای تاریخی مهم حیات سیاسی ایران در قبل از انقلاب است که در آن مردم ایران با پایان یافتن دوران دیکتاتوری رضا شاه در شهریور 1320 تا کودتای 28 مرداد 1332هجری شمسی، فرصتی یافتند تا با وارد شدن به عرصه سیاست، نه تنها ریشه استعمار خارجی را برای همیشه بخشکانند، بلکه راه را برای نوسازی اقتصادی و استقرار مردم سالاری در راستای استیفای حقوق خود هموار نمایند. از سوی دیگر، جنبش دوم خرداد سال 1376 نیز یکی از رویدادهای مهم در تاریخ جمهوری اسلامی ایران به شمار می رود که در واقع بر اساس وحدت و هماهنگی نسل اول و سوم انقلاب شکل گرفت. مردم ایران با توجه به جهانی شدن و متعاقباً انعکاس اخبار در رسانه ها، رشد طبقه متوسط و آگاه شدن از تکالیف و حقوق خود، جهت برآورده کردن خواسته ها و تقاضاهای خود به واسطه شعارهای انتخاباتی آقای خاتمی به شیوه ای مسالمت-آمیز در صحنه انتخابات حاضر شدند. این موضوعات چالش های نظری را بر می انگیزد و بررسی علل و عوامل شکل گیری و شکست دوجنبش مذکور را ضروری می نماید. از این رو، پرسش اصلی تحقیق پیش رو این است که چه عواملی باعث شکل گیری و متعاقباً شکست دو جنبش مذکور را فراهم کرده است. مدعای مطرح در پژوهش بیان می کند که نارضایتی اجتماعی و ادراک اجتماعی بخش بزرگی از جامعه ایران در قبل و بعد از انقلاب، مبنی بر محرومیت نسبی موجب شد تا لحن‏ انتقادی و گرایش های اصلاح‏طلبانه دکتر مصدق و آقای خاتمی بسیاری از ناراضیان اجتماعی را به سوی خود جلب کند، که در دوران مصدق از برنامه ها و نوع عملکرد رژیم پهلوی و به ویژه دخالت شرکت ملی نفت ایران و انگلیس و در دوران خاتمی از برنامه‏ اقتدارگرائی بوروکراتیک عملگراها دچار احساس محرومیت نسبی شده بودند. از این رو، در جنبش ملی شدن نفت نارضایتی عمدتاً جنبه خارجی، ولی در جنبش دوم خرداد نارضایتی مردم جنبه داخلی دارد. اما این دوجنبش در راستای هموارکردن مسیر خود با مشکلاتی از قبیل اختلافات درون نخبگی و عدم توجه به مسائل اصلی جامعه با شکل دادن دولتی غیریکپارچه، در مسیری انحرافی قرار گرفته و موجبات ناکامی خود را فراهم کردند. در این راستا، نقش احساس‏ فاصله میان انتظارات یا توقعات افراد با واقعیت‏های اقتصادی، اجتماعی یا حتی سیاسی و تأثیر آن در ایجاد تغییرات رفتاری به اشکال مختلف رفتارهای اجتماعی مورد بحث قرار می‏گیرد. با توجه به مطالب فوق، جهت تمهید پشتوانه نظری این پژوهش که در چهارچوب نظریه محرومیت نسبی رابرت تدگر به آن اشاره خواهد شد، به بیان و بررسی عوامل دخیل در شکل گیری و شکست این دو جنبش خواهیم پرداخت. سپس در تحلیل مقایسه ای نقاط اشتراک و افتراق آن را مورد واکاوی قرار خواهیم داد. آنچه اهمیت این تحقیق را بیشتر نمایان می سازد، جستجو و ارایه تبیین علمی در زمینه رفتارهای جمعی و شکل گیری جنبش های اجتماعی در ایران با استفاده از مدل نظری است که می تواند آینده ای روشن از وضعیت تحولات رفتارهای جمعی در ایران را روشن سازد. از طرفی شناخت رفتارهای جمعی اساسی-ترین نیازهای بنیادی در امر برنامه ریزی و پیش گیری از مسائل آن در آینده است. لذا، برای یک برنامه ریزی نسبتاً دقیق و هماهنگ در جامعه، شناخت رفتارهای جمعی به خصوص در کشورمان الزامی می باشد. در واقع دست یابی به نتایجی در این زمینه استفاده علمی و کارآمد را برای سازمان ها، موسسات و مراکز مطالعه ملی میسر می سازد.