بررسی ومقایسه ی صبغه های فرهنگی و اقلیمی در دو منظومه ی ویس و رامین و لیلی و مجنون

فرهنگ مفهوم عامی است که تمام جنبه های زندگی انسان را در برمی گیرد ؛ چه جنبه های مادّی و چه جنبه های معنوی و هسته ی نخستین هر فرهنگی را باید در رابطه با محیطی دانست که بشر اوّلیّه در آن اسکان یافته است. بارزترین ویژگی هر محیطی شرایط اقلیمی آن است. از روزگاران سپری شده تا امروز دانشمندان و نظریه پردازان متعدّدی معتقدند که شرایط اقلیمی بر تمام زمینه های فرهنگی جوامع انسانی تاثیر گذار است؛ خواه این زمینه های فرهنگی، مادّی باشد و خواه معنوی. با توجّه به این دیدگاه و رابطه ی فرهنگ و اقلیم با بررسی و مقایسه ی صبغه های فرهنگی و اقلیمی در دو داستان غنایی ویس و رامین و لیلی و مجنون که هر یک در اقلیمی روی داده و به تبع فرهنگی را نمایندگی می کنند در می یابیم که صبغه های فرهنگی و اقلیمی در آن دو بازتاب گسترده ای دارد که از جمله ی آن صبغه ها یکی زبان است. زبان یک جزء از فرهنگ است و از سوی دیگر یگانه وسیله ی انتقال فرهنگ نیز محسوب می شود. شاعران در دو منظومه با استفاده از زبان شرایط فرهنگی و اقلیمی محیط دو داستان را به خوبی بازتاب داده اند. نمونه های این بازتاب را می توان در نام افراد، نام مکان های خاصِ محیط دو داستان، رستنی هایی که در دو محیط می رویند، حیواناتی که در دو محیط توانایی زیست دارند و به کار گرفته می شوند، واژگان مرتبط با شرایط آب و هوایی، تعابیر و واژگان خاصی که با زبان اصلی محیط دو داستان ارتباط دارند، توصیف و ...مشاهده کرد. از جمله صبغه های فرهنگی و اقلیمی دیگر که در دو منظومه بازتاب دارد، باورها و آداب و رسوم هستند. باورها و آداب و رسومی از قبیل اعتقاد به تقدیر و سرنوشت، اعتقاد به جانوران خارق العاده، اعتقادات درباره ی ستارگان، سوگند و ....که با مقایسه و بررسی این موارد درمی یابیم که باورها و آداب و رسوم در دو منظومه شباهت های زیادی به هم دارند، ولی با این حال متفاوت هستند و این تفاوت ها بیا ن گر نخستین محیطی است که فرهنگ جامعه در آن شکل گرفته است. علاوه بر این موارد در هر یک از دو منظومه، آداب و رسوم مختص به دو سرزمین، ایران و شبه جزیره، نیز دیده می شود. هم چنین دو شاعر در دو منظومه از خلق و خوی و رفتار شخصیت های داستانی خود که تحت تاثیر شرایط اقلیمی برای آنان برشمرده اند، غافل نبوده اند. آنان حتی در ابیاتی هر چند اندک به تاثیر اقلیم به رنگ چهره ی افراد نیز پرداخته اند. حکومت از دیگر صبغه های فرهنگی و اقلیمی است که در دو منظومه بازتاب دارد. از مقایسه ی آن در دو منظومه دانسته می شود که با توجّه به شرایط اقلیمی و شرایط زندگی مردم بادیه، حکومت آنان قبیله ای است و برای خود آداب و رسومی دارد. در ایران نیز حکومت ملوک الطوایفی است و گرگانی به خوبی توصیف گر آن بوده است. رفتار زنان و رفتار با زنان یکی دیگر از صبغه های فرهنگی و اقلیمی است که در دو منظومه منعکس شده است. از مقایسه ی رفتار زنان و رفتار با زنان در دو منظومه آشکار می گردد که در هر دو محیط مورد نظر، مردان و حتّی زنان ویژگی هایی منفی را به زن ها نسبت می دهند. در هر دو جامعه حق گزینش و انتخاب همسر از زنان گرفته شده است و به این دلیل ناچارند به شدّت از آنان مراقبت کنند. با این همه زنان در دو منظومه با آن چه جامعه بر آنان تحمیل کرده است مبارزه می کنند؛ ولی شیوه ی مبارزه ی آنان یکی نیست و آنان با توجّه به شرایط فرهنگی و اقلیمی خود به جنگ با این سرنوشت تحمیلی جامعه می روند و هر یک به شیوه ی خود آداب و رسوم جامعه ی خویش را نادیده می گیرد و به این آداب و رسوم تن نمی دهد. هم چنین از مقایسه ی رفتار زنان نشانه هایی از جامعه ی مادر سالار را در دو منظومه می یابیم. علاوه بر زنان، ازدواج نیز در دو منظومه بازتاب دارد که از مقایسه ی آن در دو منظومه مشخص می شود که آداب و رسوم ازدواج در دو منظومه دارای شباهت اندک و تفاوت های اساسی است. از دیگر صبغه های فرهنگی و اقلیمی که در دو منظومه بازتاب دارد، سرگرمی ها هستند. با مقایسه ی دو منظومه می توان این سرگرمی ها را به سه دسته تقسیم کرد که عبارتند از: بازی ها، شکار و جشن ها از مطالعه ی لیلی و مجنون درمی یابیم که به علّت شرایط اقلیمی و فرهنگی در شبه جزیره بازی ای انجام نمی گیرد که نظامی به آن اشاره کند و آن چه از بازی در این منظومه بازتاب دارد بازی های زبانی نظامی با اصطلاحات بازی است. در ویس و رامین بر خلاف لیلی و مجنون به علّت شرایط اقلیمی و فرهنگی بازی های بسیاری انجام می شود که بعضی از آن ها شکل گروهی دارد و بعضی شکل فردی و حتّی بعضی از بازی ها از قبیل چوگان را ایرانیان ابداع کرده اند. علاوه بر بازی در لیلی و مجنون به علّت شرایط اقلیمی و فرهنگی جشن و شادی نیز خیلی کم رنگ است، ولی در ویس و رامین هر جا فرصتی دست دهد مردم به جشن و شادی می پردازند و بسیاری از جشن های ایرانی نیز تابع شرایط اقلیمی بوده و در فصل خاصی بر پا می شده است. شکار نیز در دو منظومه بازتاب دارد با این تفاوت که در لیلی و مجنون از شکار بیشتر به عنوان یکی از شیوهای امرار معاش یاد می شود، ولی در ویس و رامین شکار کاملاً یک سرگرمی به حساب می آید. علاوه بر این در لیلی و مجنون بیشتر از دام برای شکار استفاده می شود؛ ولی در ویس و رامین از حیوانات دست آموز. مسکن از دیگر صبغه های اقلیمی و فرهنگی است که با مقایسه ی آن در دو منظومه مشخص می گردد که در لیلی و مجنون تحت تاثیر شرایط اقلیمی و فرهنگی، مسکن بیشتر متحرک (خیمه و خرگاه) است؛ ولی در ویس و رامین از مسکن ثابتی سخن گفته می شود که بسیار بزرگ و دارای بخش های مختلف است، در ساخت آن انواع هنرمندی ها به کار گرفته شده است. در ویس و رامین علاوه بر مسکن از دژهای بسیار مستحکم و هم چنین مکان های عمومی نظیر آتشگاه و کاروان سرا نیز یاد می شود که این خود بیا ن گر تفاوت های زیادی در فرهنگ دو ملت است. از دیگر صبغه های اقلیمی و فرهنگی که به آن پرداخته شده است کار و پیشه است. با مقایسه ی کار و پیشه در دو منظومه آشکار می شود که در لیلی و مجنون کم تر به پیشه ها پرداخته شده است و آن چه نظامی در این زمینه به آن اشاره می کند متناسب با شرایط زندگی بادیه نشینان است، ولی در ویس و رامین با توجه به شرایط فرهنگی و اقلیمی و گستردگی جامعه از شغل های متنوعی نام برده می شود که بعضی از آن ها به دربار مرتبط است. خوردنی ها از دیگر صبغه های فرهنگی و اقلیمی است. در لیلی و مجنون آن چه به عنوان خوردنی ها از آن یاد می شود تناسب بیشتری با شرایط اقلیمی داستان دارد. در ویس و رامین هر چند خیلی به خوردنی ها اشاره نشده است، ولی آن چه در این زمینه آمده است بی تناسب به شرایط فرهنگی داستان نیست؛ امّا نوشیدن باده درآن بازتاب گسترده ای دارد. در نهایت پوشاک وزیورآلات از دیگر صبغه های فرهنگی و اقلیمی است که در دو منظومه بازتاب دارد. از مقایسه و بررسی پوشاک در دو منظومه مشخص می گردد که در لیلی و مجنون جنس پوشش و پوشاک بیشتر از پارچه ی ساده است و لباس های آنان از عمامه، درّاعه، قبا، دامن و سربند زنان تجاوز نمی کند. و تنوع رنگی آن چنان نیز ندارد و همه ی این موارد تاکیدی بر این است که آنان تحت تاثیر شرایط اقلیمی، سربند و عمامه می بستند و ردایی ساده و بلند و گشاد بر تن می کردند هم چنین به علّت شیوه ی زندگی با ملل دیگر رابطه ی چندانی نداشته اند تا پارچه ها ی متنوعی تهیّه ی کنند و در هنر خیاطی و بافندگی نیز چندان پیشرفته نبوده اند، ولی در ویس و رامین، مردم دارای تنوع پوششی هستند، رنگ و جنس پوشاک آنان نیز متنوع است و پوشیدن پوشش هایی از پوست سنجاب، سمور، قاقم و... علاوه بر این که می تواند بیا ن گر طبقات اجتماعی افراد باشد بیا ن گر این است که شرایط اقلیمی، آنان را وادار می کرد تا از پوست حیوانات و پر پرندگانی که در محیط آن می زیستند برای خود پوشش تهیّه نمایند. هم چنین آنان دارای رابطه ی گسترده با سایر ملل بوده و در هنرهای خیاطی و بافندگی پیشرفته بوده اند. این رابطه و پیشرفت به آنان این توانایی را می داده تا پوشش متنوع و رنگارنگ برای خود تهیّه نمایند. علاوه بر پوشش در لیلی و مجنون، زنان بنابر شرایط و شیوه ی زندگی خیلی اهل زیورآلات و آرایش نیستند، ولی در ویس و رامین زنان از زیورآلات متنوعی بهره می برند و به آرایش اهّمیّت می دهند و زیورآلات و آرایش را علاوه بر زیبایی ظاهری در خلق و خوی و رفتار خود موثر می دانند.