نقد و بررسی الگوهای تامین اجتماعی مرسوم و ارائه الگوی سازگار با نگرش اسلامی

تامین اجتماعی یکی از مقاصد والای شرعی و اساسی ترین پایه های عدالت اجتماعی در اسلام است. آموزه های اسلامی در این زمینه حاوی عناصر حقوقی، اخلاقی، ارزشی و بینشی ویژه ای است که در جامعه صدر اسلام با اتکاء بر آن ها الگویی موفق از تامین اجتماعی برقرارگردیده بود. در سده های اخیر در بستر بنیادهای فکری و فرهنگی و تحولات صنعتی جوامع غربی الگوی جدیدی از تامین اجتماعی پدیدار گردید و به تدریج در کشورهای اسلامی نیز استقرار یافت. از آنجا که الگوی جدید از جهات متعددی، به ویژه در راهبردهای بیمه ای آن، با مبانی اسلامی متمایز بود، ارائه نظریه روزآمد اسلامی در این زمینه را ضرورت بخشید. با این حال، صرف نظر از معدود کسانی مانند شهید صدر که به طور مبنایی به تبیین موضع اسلام در این زمینه پرداخته اند، اندیشمندان مسلمان به خصوص فقیهان شیعه، این مسئله را در حد و اندازه یک نظریه سیستمی در چارچوب عدالت اجتماعی اسلام مورد توجه قرار نداده اند. الگوهای متعارف تامین اجتماعی هم اکنون با چالش های فراوانی از جمله بحرانهای عمیق مالی مواجه اند. از این رو طراحی الگوی روزآمدی که در ضمن برخورداری از مزایای الگوهای موجود، موجب بروز مشکلات جدیدی نشود، در صدر اولویت های پژوهشی سیاست اجتماعی کشور ها قرار گرفته است. هدف این تحقیق آن است که با مطالعه تجربه تاریخی صدر اسلام و نقد و بررسی تجارب جوامع سرمایه داری و جمهوری اسلامی ایران و شناخت واقعیت های عینی موضوع، این مسئله را بر منابع معرفت دینی (اعم از نقلی، عقلی و تجربی) عرضه نموده و به روش اجتهادی، خطوط کلی چگونگی سامان دهی مشکلات تامین اجتماعی معاصر را در چارچوب دانش اقتصاد اسلامی تبیین نماید. یافته های تحقیق نشان می دهد نطام های تامین اجتماعی متعارف علیرغم اینکه نسبت به وضعیت عدم وجود آن ها موجب بهبود چشمگیر در سطح معیشت مردم گردیده اند، به لحاظ سازگاری درونیِ عناصر (مبانی، اهداف و راهبردها)، نتایج عملکردی، و سازگاری با مبانی اسلامی با اشکالات نظری و چالش های عملی زیادی موجه اند؛ بررسی این مسئله در چارچوب منابع معرفتی اقتصاد اسلامی منتهی به کشف الگوی متمایزی از تامین اجتماعی (در محورهای مبانی، اهداف، جایگاه، موارد تحت پوشش، سطح پوشش، راهکارها، منابع مالی و شیوه های مدیریت تامین اجتماعی) گردید. راهکارهای سه گانه تامین اجتماعی در این الگوی متمایز عبارتند از: تدارک خصوصی، تکافل عمومی و تضامن دولتی و اهم ویژگی های آن در مقایسه با الگوهای متعارف عبارتند از: نگاه توأمان به علت و معلول به جای معلول نگری؛ بهره مندی از عوامل معنوی به جای اتّکای صرف بر ابزارهای مادی و قانونی؛ جامعه محوری به جای دولت محوری؛استحقاق گرایی به جای عام گرایی؛ ترجیح منابع مالیاتی و روش پرداخت جاری به جای منابع بیمه ای و روش اندوخته گذاری؛ فراگیری، جامعیت و کفایت شرعی به جای تمرکز بر مرتبطین به بازار کار و اتکاء بر اقتضای محاسبات بیمه ای؛ منطقه گرایی و مشارکت جویی به جای تمرکزگرایی و شفافیت در جنبه های پس اندازی، پوشش ریسکی و توزیع درآمدی.