بررسی تعدد طرق کتب اصحاب ائمه (علیهم السلام) با تأکید بر تألیفات مربوط به امامت

از آن جا که حدیث شیعه از ابتدا با فرهنگ مکتوب همراه بوده است، روایاتی که امروزه به دست ما رسیده، ریشه در مکتوبات اولیه ای دارد که اصحاب ائمه (علیهم السلام) از فرمایشات ایشان می نگاشتند. این تألیفات در طی سال ها، دست به دست منتقل شده تا به صاحبان کتب اربعه و محدّثین پس از آن ها رسیده است. لذا کتب اصحاب ائمه (علیهم السلام)، منبع اصلی حدیث شیعه است. امّا در این باره نظریه ای وجود دارد، مبنی بر این که مولَّفات مذکور، به جهت تقیّه و فشارهای حکومتی، با طریق واحد به طبقات بعدی و صاحبان کتب اربعه منتقل شده است و در آن شرایط، رسیدن روایات به مرز تواتر یا نزدیک به آن ممکن نیست. این مطلب، روایات شیعه را به کُنجِ انفراد برده و به طور طبیعی از اعتبار احادیث شیعه می کاهد. هم چنین عدّه ای به طور خاص، اصالت برخی روایات مربوط به امامت، را زیر سوال برده و می پندارند که این احادیث در میراث نخستین حدیث شیعه ـ که همان کتب اصحاب ائمه اند ـ جای نداشته است. در این پژوهش با مراجعه به کتب فهرست اصلی شیعه، یعنی فهرست های نجاشی و شیخ طوسی، تعدّد طرق و شهرت کتب اصحاب ائمه (علیهم السلام)، خصوصاً در حوزه تألیفات امامت بررسی گشته و با قرائن روشنی، تعدد طرق حدّاکثری کتب اصحاب در طبقات بعد استنتاج شده است. به طوری که نجاشی، درباره بیش از 250 اثر، با عبارات بسیار صریحی مثل: «روی عنه هذا الکتاب جماعات من أصحابنا»، «یرویه عنه عدّه من اصحابنا»، «یرویه عنه جماعات من الناس»، «روی هذا الکتاب خَلقٌ من أصحابنا» و ... به تعدّد و بلکه کثرت طرق آن ها اشاره کرده است. به علاوه، با این که نجاشی به جهت اختصار فهرستش، قصد آن را نداشته که بیش از یک طریق برای کتب ذکر کند، در بسیاری از موارد، چند طریق را معرّفی می کند و طرفه آن که در مواضعی که نجاشی برای برخی کتب صرفاً یک طریق بیان کرده، شیخ طوسی برای همان کتب، طرق متفاوتی را ذکر کرده است، یا بالعکس. پس از تطبیق طرق دسترسی نجاشی و طوسی به کتب اصحاب و بررسی نمونه ی آماری از آن ها، نتیجتاً تعدد طرق بیش از 50% کتب اصحاب ائمه، مشخص گشت. البته این به معنای طریق واحد برای کتب باقی مانده نیست، بلکه باید گفت، طرق متعدّد بیش از نیمی از کتب اصحاب، امروزه برای ما شناخته شده است و برای دیگر تألیفات نیز امکان تعدّد طریق وجود دارد. زیرا هم چنان که گذشت، در بسیاری از موارد به دلایل مختلفی از قبیل اختصار فهرست نجاشی و ... از بیان طرق چندگانه ی کتب، به دست ما نرسیده است. هم چنین در فصلی مستقل با شناسایی تألیفات مربوط به امامت، مشخّص گشت که این کتب نیز از این قاعده مستثنا نبوده و اکثر آن ها، هم سنگ تألیفات حوزه های دیگر مثل فقه و ...، از تعدّد طرق برخوردارند؛ لذا میراث حدیثی امامت نیز، وام دار اصالت کلّی حدیث شیعه است و مانند دیگر موضوعات حدیثی شیعه مُتقن و مستحکم است.