بررسی زمین آماری و ارزیابی ریسک آلودگی خاک و گیاه به سرب و روی در منطقه شهرک صنعتی روی زنجان

آلودگی خاک و تجمع فلزات سنگین در خاک ها و محصول های کشاورزی در مناطق صنعتی یکی از مهم ترین مسائل زیست محیطی است، که زندگی گیاهان، جانوران و به تبع انسان ها را مورد تهدید قرار می دهد. مطالعه حاضر با هدف ارزیابی آلودگی و بررسی غلظت عناصر سنگین روی و سرب در خاک و گونه های گیاهی طبیعی و زراعی اطراف شهرک صنعتی تخصصی روی استان زنجان انجام شد. برای این منظور تعداد 371 نمونه خاک سطحی از عمق صفر تا 10 سانتی متری، در قالب الگوی نمونه برداری شبکه بندی منظم با فواصل 250 متر و 500 متر، و تعداد 81 نمونه از گونه گیاهی بومی در فواصل منظم 500 متر در از منطقه جمع آوری و غلظت کل عناصر سنگین سرب، روی، کادمیوم، نیکل و مس در آن ها اندازه گیری شد. پهنه بندی و ارزیابی آلودگی در خاک و گیاه با استفاده تخمین گرهای زمین آماری (کریجینگ معمولی و کریجینگ شاخص) و تخمین گر وزن دهی معکوس فاصله انجام گرفت. نتایج نشان داد که میانگین غلظت عنصر روی در نمونه های خاک بسیار بالاتر از حد بحرانی، کادمیوم بالاتر از حد استاندارد مجاز جهانی و سرب نزدیک به حد بحرانی است. مدل کروی بهترین برازش را بر الگوی تغییرپذیری مکانی غلظت عناصر سنگین در نمونه های خاک نشان داد. تخمین گر کریجینگ معمولی نسبت به تخمین گرهای کریجینگ شاخص و تخمین گر وزن دهی معکوس فاصله دقت بیش تری در تخمین مقادیر غلظت عناصر سنگین در مناطق نمونه برداری داشت. نقشه های کریجینگ حاکی از آن بود که غلظت فلزات سنگین در اطراف شهرک صنعتی روی که محل قرارگیری و فعالیت کارخانه های وابسته است حداکثر بوده و با افزایش فاصله از این محل کاهش می یابد. گونه های گیاهی غالب منطقه به ترتیب ورک، افسانی، فرفیون شاخه ضخیم، ازمک، خار شتر و جارو بود. بیش ترین مقدار روی تجمع یافته در اندام زمینی و هوایی گونه گیاهی ازمک، بیش ترین مقدار سرب تجمع یافته در اندام زمینی گونه گیاهی ورک و بیش ترین مقدار سرب تجمع یافته در اندام هوایی گونه گیاهی ازمک به دست آمد. میانگین تمام عناصر تجمع یافته به جز مس در نمونه های گیاهی بسیار بالاتر از حد مجاز جهانی و بیش ترین تجمع عناصر در نمونه هایی بود که فاصله کمی با منبع آلاینده داشتند. پهنه-بندی آلودگی در نمونه های گیاهی منجر به ایجاد نقشه هایی با روند تغییرات مشابه با نقشه های آلودگی خاک گردید. این مفهوم دلالت بر این واقعیت دارد که در مناطق دارای خاک های آلوده، خطر انتقال عناصر آلاینده به گیاهان و در نهایت ورود به زنجیره غذایی انسان جدی است. از این رو، با توجه به پراکنش آلاینده ها در نواحی مورد مطالعه می توان اطلاعات سودمندی را در راستای برنامه ریزی بهتر برای کنترل آلودگی به دست آورد.