اثر ترکیبی محتوی رس خاک و سطوح نفوذناپذیر در تغییرات زمانی روانآب و رسوب تحت شرایط شبیه سازی شده

عوامل مختلفی بر تولید روانآب و رسوب اثر دارند. در این میان، قطعات سنگی، بخش مهمی از سطوح اراضی را تشکیل داده و بر فرآیندهای هیدرولوژیکی و فرسایشی اثرگذار است. مطالعات نشان داده که اثر قطعات سنگی در فرسایش خاک مبهم است. تغییر محتوی رس خاک نیز با میزان فرسایش ارتباط معنیداری دارد. اما این ارتباط در مقادیر مختلف بصورت معکوس یا مستقیم نمایان میشود. لذا بررسی اثر این عوامل در فرآیند فرسایش بسیار مهم است. افزون بر آن، به دلیل تداخل عوامل مختلف در فرسایش خاک، نتیجه گیری قطعی امکانپذیر نیست، چون عوامل در ترکیب با هم، نتایجی متفاوت نسبت به عملکرد انفرادی خود نشان میدهند. در این راستا، پژوهش حاضر تلاش نمود که اثر ترکیبی عوامل رس و سطوح سنگی را به دلیل عملکرد مشابه در تولید روانآب، رسوب و نفوذ خاک، در شرایط شبیه سازی شده برای جلوگیری از تداخل سایر عوامل، مطالعه نماید. به این منظور از شبیه ساز باران و کرتهای آزمایشی در ابعاد 5/1 متر در 1 متر استفاده شد. سپس در قالب طرح فاکتوریل، 6 طبقه ترکیب خاک رس (0، 10، 20، 30، 40 و 50 درصد) در خاک فاقد رس و 6 طبقه سطوح سنگی (0، 5، 10، 15، 20 و 25 درصد)، در سه تکرار (جمعاً 108 کرت آزمایشی) تحت بارشی با شدت 70 میلیمتر در ساعت و بمدت 30 دقیقه قرار گرفتند. تغییرات زمانی روانآب و رسوب نیز با نمونه برداری در فواصل 5/2 دقیقه ای طی بارش بررسی شد. نتایج تحلیلهای آماری نشان داد که اثر اصلی محتوی رس خاک و سطوح سنگی همگی در سطح 5 درصد، در تولید روانآب و رسوب و نیز غلظت رسوب معنیدارند. همچنین محتوی رس خاک در مقایسه با سطوح سنگی، عامل مهمتری در تعیین میزان روانآب و رسوب است. اما افزایش سطوح سنگی و محتوی رس خاک در افزایش یا کاهش میزان روانآب و رسوب اثری یکنواخت و واضح نداشت. همچنین خاک فاقد رس نسبت به سایر تیمارها دارای مقادیر روانآب و رسوب بسیار بالاتر و با اختلافی معنیدار (05/0>p) بود. اثرات ترکیبی سطوح سنگی و محتوی رس در تولید روانآب غیرمعنیدار و برای تولید رسوب و غلظت رسوب معنیدار بودند. بنابراین در زمینه غلظت و تولید رسوب، اثر ناشی از تغییر یکی از تیمارهای تحقیق وابسته به سطح تیمار دیگر است. اما برای تولید روانآب، عملکرد دو تیمار تحقیق مشابه به هم بوده و ترکیب خاصی از متغیرها منجر به نتایجی میشود که بر اساس اثرات اصلی آنها قابل پیش بینی است. تحلیل اندازه گیریهای مکرر بازههای زمانی نیز نشان داد که اثرات اصلی زمان اندازه گیری و ترکیب آن با عوامل محتوی رس و سطوح سنگی در تمامی عوامل مذکور معنیدار است. لذا شاخص زمان نقشی اساسی روی چگونگی اثرات اصلی و ترکیبی تیمارهای مطالعاتی داشت. آنالیز روند تغییرات زمانی در تمامی تیمارها، در زمینه روانآب افزایش معنیداری (01/0>p) نشان داد، که موید عدم وجود اثر ترکیبی بین تیمارهای محتوی رس و سطوح سنگی است. در حالیکه روند تغییرات غلظت رسوب با افزایش محتوی رس کاهشی بود و روند تولید رسوب نیز با افزایش محتوی رس از افزایشی به ثابت تغییر یافت. نتایج نشان داد در زمینه ی رسوب نیز، رس نسبت به سطوح سنگی عامل تعیین کننده تری بوده و روانآب نسبت به دیگر متغیرها از نوسان کمتری طی بارش برخوردار است. با توجه به نتایج به دست آمده، لحاظ اثر ترکیبی و ارتباط بینابینی عوامل و نیز تغییرات زمانی روانآب و رسوب در پژوهشها و مدلسازی فرسایش خاک گامی موثر در بهبود مطالعات و دستیابی به نتایجی کاربردی است.