بررسی کاربرد دل و مفاهیم آن در اشعار و اندیشه های دو عالم عارف: مهدی الهی قمشه ای و حضرت امام خمینی (ره)

چکیده یکی از جلوه ها و جنبه های ادبیات فارسی، حضور پیام ها، مفاهیم و مضامین عرفانی است که از همان آغاز ظهور شعر فارسی، نشانه های جزئی و کلّی آن را می توان یافت. از جمله محورهای نگرش عارفان در حوزه های شناخت، اخلاق و تعلیمات عارفانه، نقش کلیدی دل در تجربه های فردی سالک و رهنمودها و بحث های تخصصّی اندیشمندان این عرصه است. کاربرد دل، هم در کتب تعلیمی عرفانی و هم در اشعار عارفانه و هم در اقوال عارفان و عرفان پژوهان در ادوار مختلف شعر فارسی چشمگیر است. در سده اخیر، با راه یافتن فن شعر به حوزه های علوم دینی و تلاش بعضی علمای روحانی به سرودن شعر و تدوین دیوان های شعری، مواردی از خلق اشعار ناب عرفانی بر پایه عرفان مثبت تشیع محور، در میدان ها و محافل ادبی قابل بهره برداری و بررسی است. از جمله شخصیّت های روحانی که در کنار فعالیت های علمی و اجتماعی، به شعر عرفانی نیز روی آورده اند مرحوم مهدی الهی قمشه ای (1283- 1353ش.) و حضرت امام خمینی- قدس سرّه (1281- 1368ش) هستند که هر دو، هم در آثار علمی و هم در اشعار خود اشاراتی به دل و نقش آن در تهذیب اخلاق و معرفت حق و تربیت فردی دارند. از آنجا که این دو شخصیت از روحانیون برجسته ای بودند که عمری را در طلب علم و معارف دینی گذراندند، مفاهیم عرفانی با معانی خاص عرفانی آنها و با مضامینی که برای آن بوجود آمده بودند، در شعر ایشان انعکاس یافت. در کتب عرفانی،دل، جایگاه خدا، محل نورانیت حق، جلوه گاه معشوق است که دقیقاً در اشعار این دو روحانی عرفان گرا نیز انعکاس می یابد و معنای واقعی خویش را متجلی می سازد. با شکل گیری عرفان، این مفهوم دارای گستر? معنایی شده و در فضای شعر وارد می شود. برداشت شاعر عارف از شراب طهور حق به نسبت درج? پختگی، در انعکاس کلام او تأثیر می گذارد و اندام و اجسام ظاهری را در فضای روحانی عرفان، دارای گسترش معنا و شخصیتی متعالی می سازد. در این پژوهش که به بررسی کاربردی دل در اشعار و اندیشه های مهدی الهی قمشه ای و حضرت امام(ره) اختصاص دارد، پس از شروع احوال دو عالم روحانی، مرحوم الهی قمشه ای و امام خمینی و افکار و آثار آنان به بحث دل در آثار و اشعار هر یک توجّه و با عنوان های مختلف بیان می شود. مبحث اصلی این پایان نامه که به بررسی جایگاه دل در دیوان آن دو شخصیت مربوط می پردازد، در برگیرنده مضمون های گوناگونی است که هر یک برای دل آورده اند. این مضامین تنوع بسیار دارند و ضمن مرتبط بودن با اندیشه های آنان، تحت تأثیر آیات، احادیث، کتب عرفانی و اشعار عارفان گذشته نیز هستند. از بررسی های انجام شده در می یابیم که شعر مرحوم الهی قمشه ای به عرفان سنتی و میراث شعری قدما نزدیک تر بوده، اما حضرت امام خمینی پویایی و شادابی خاصی به مضامین عرفانی مطرح در شعر خود داده است. کاربرد دل در اشعار و آثار هر دو بزرگوار گسترده و متنوع است و شامل معرفی دل، اهمیت دل، احول دل، نقش دل در سلوک عرفانی و چگونگی رفتار عارف با دل می شود.