بررسی دعا و نیایش در شاهنامه فردوسی و تطبیق آن با دعاهای قرآنی و ادعیه مذکوره از ائمه اطهار (ع)

موضوع دعا و نیایش، از ارکان اعتقاد بشر در طول زمان های مختلف بوده است. نگاه آدمی به هستی از کهن ترین ادوار به همراه چاشنی دعا و نیایش به درگاه حضرت حق بوده است ؛ از آن جهت جریان نیایش در طول تاریخ از زندگی و افکار بشر قطع نمی شد، که انسان خود را مخلوق و دوستدار حق می دید و گمان او از حق، تصوری از یک خدای انعطاف پذیر بوده که با قربانی کردن و خواندن اوراد و انجام مراسم آئینی اراده اش را با اراده ی انسان تطبیق می دهد، و در آستانه ی چنین خدایی، می توان به نیایش پرداخت. این فطرت پاک انسانی با شکل و رنگ و بوی الهی، در مذاهب آسمانی نیز در نظر گرفته شده است و تمامی ادیان الهی، راهی فراخ را برای نیایش و راز و نیاز انسان با خدا باز گذاشته اند. اسلام آخرین و مترقی ترین دین آسمانی، براساس دو محور خدا و انسان به دعا و نیایش ارج بسیار نهاده است. لذا چنین نگرشی به انسان و خدا در ادبیات ایران پس از اسلام قلمروی وسیع دارد. یکی از آثار ارزشمند ادب فارسی، کتاب گران سنگ شاهنامه، اثر حکیم بزرگوار فردوسی ، طوسی است. شاهنامه در بردارنده بسیاری از اندیشه هایی است که در طول زمان در این سرزمین اهورایی راه یافته است و فردوسی در نظم این اندیشه ها و باورها گنجینه های عظیم ،از عقل و خردگرایی با خود دارد. دکتر ذبیح الله صفا در کتاب «حماسه سرایی در ایران» می گوید: «لازمه یک منظومه حماسی تنها جنگ و خونریزی نیست، بلکه منظومه حماسی کامل آن است که در عین توصیف پهلوانی ها و مردانگی های قوم، نماینده عقاید و آراء و تمدن او نیز باشد.این خاصیت در تمام منظومه های حماسی جهان موجود است.» (صفا، 1383: ص 30) حکیم فردوسی، با خلق حماسه ی عظیم خود، برخورد و مواجهه دو فرهنگ ایران و اسلام را به بهترین روش ممکن عینیت بخشید. با تامل در شاهنامه و فهم پیش زمینه ی فکری ایرانیان و نوع اندیشه و آداب و رسومشان متوجه می شویم که ایرانیان همچون زمینی مستعد و حاصلخیز آمادگی دریافت دانه و بذر آیین الهی جدید را داشته و خود به استقبال این دین توحیدی رفته اند. «اینکه فردوسی شیعه مذهب بوده و با اعتقاد عمیق و استوار به مبانی مذهب شیعه در تنگ ترین و دشوارترین موقعیت ها نیز در اظهار عقاید مذهبی خویش درنگ روا نمی داشته، امروز ، یک اصل مسلم تاریخی است و نیاز به اثبات ندارد. در زمانه ای که محمود غزنوی با اتکاء به اقتدار عباسیان انگشت در جهان کرده بود و رافضی می جست و قرمطی بردار می کرد، ابر مرد طوس، در جای جای شاهنامه، هر کجا مقتضی دانسته، بی بیم و هراس، کلام خویش را از عشق و ایمان به خاندان پیامبر (ص) و علی بن ابی طالب (ع) مزین کرده است.»(قریب، 1369، 45) این رساله درصدد است موضوع دعا و نیایش را در بزرگترین متن حماسی تجزیه و تحلیل کند. در مواضع دعا و نیایش ، انسان طالب کمال شاهنامه ی فردوسی به دنبال ارتباط و رسیدن بی واسطه با خالق است. اسلام (سرسپردگی) و ایمان راستین، نتیجه ی ارتباط بلاشرط و مستقیم با خداست. نیایش و سخن گفتن با خدا یکی از تعالیم مهم هر دینی است تا بدین طریق هم خود را شناسد و هم خدا را. وقتی تکیه گاه دیگری جز خداوند در هستی نباشد، آدمی بالضروره باید رویش را تماماً به طرف او برگرداند. (بشردوست، 1381: 42) در شاهنامه ی فردوسی با آنکه موضوع و محتوای آن شرح اسطوره ها و تاریخ اساطیری ایران و نبردهای پهلوانان و دشمنان است، دعا و نیایش و راز و نیاز با خداوند جایگاه ویژه ای دارد. آغاز سخن، رزم ها، نامه ها ،جشن و شادی ، ترک سلطنت و در تمام لحظات زندگی شخصیت های شاهنامه، اعم از شاه و پهلوان و حتی شخصیت های غیر ایرانی ،سخن از خدا وسخن با خدا یک ارزش محسوب می شود. هر چند در شاهنامه، مبحث نیایش و راز و نیاز انسان با خدا محوریت ندارد و محتوای اصلی به حساب نمی آید، اما این دلیل بی اعتنایی اثر حماسی ما نسبت به خدا نیست. از سوی دیگر، انسان متعالی، آنچه را که از خداوند برای خود طلب می نماید، برای دیگری نیز درخواست می کند. از این روست که در شاهنامه ی فردوسی ، دعا در حق دیگران، جایگاه خاصی را به خود اختصاص داده است. در نامه ی باستان، اقشار مختلف جامعه، از فرادستان گرفته تا فرودستان، در شرایط گوناگون با اهداف متفاوت از جمله هدایت و راهنمایی، قدردانی و تشکر، تقویت روحیه ی طرف مقابل و .... در حق دیگران دعا نموده و از خداوند برای یکدیگر طلب خیر می نمایند. همانگونه که برخی از افراد، به خاطر نفعی که به دیگران می رسانند مورد لطف و دعای خیر آنان قرار می گیرند، کسانی که سبب آسیب و زیان رساندن به سایرین می گردند و شری را متوجه دیگران می کنند، نفرین و دعای شر آنان را به سوی خود می خوانند. آنچه در این پژوهش به آن پرداخته می شود، نوع و شیوه دعا در شاهنامه و آداب راز و نیاز با خداوند و روش درخواست نیازمند از درگاه بی نیاز است و اینکه آیا فردوسی، در سرودن دعاهای موجود در شاهنامه از ادعیه ای که توسط بزرگان دین نقل شده، بهره جسته است و چه وجه تشابهی بین آنها مشاهده می گردد؟ مطالب و محتوای این پژوهش در هفت فصل گزینش و چینش شده است: فصل اول: به کلیات پژوهش اختصاص دارد و به مباحث مقدماتی دعا در شاهنامه پرداخته شده است. فصل دوم: مقدمه ای بر شناخت دعا، که بر نگرش و دانسته های خوانندگان پاکدل، پیرامون تاریخچه دعا و معنی شناسی دعا در لغت، اصطلاح ، قرآن ، حدیث و اهمیت و حقیقت دعا می افزاید. فصل سوم:این فصل در مورد روش تحقیق در پژوهش پیش رو و چگونگی تجزیه و تحلیل داده ها در آن می باشد. فصل چهارم: آداب دعا و نیایش در شاهنامه: دراین فصل به بررسی آداب دعا، احوال دعا، زمان و مکان دعا، گونه های برگزاری دعا و مقایسه ی آن با شرایط دعا و نیایش در اسلام پرداخته است. فصل پنجم: بررسی و تحلیل ماهیت و مواضع دعا و نیایش در شاهنامه، بررسی شیوه ی راز ونیاز در این اثر بزرگ حماسی، و تحقیق در نحوه ی طلب خیر یا شر، برای خود یا دیگران، در این فصل دریچه ای تازه بر خوانندگان ارجمند می گشاید. فصل ششم: آبشخورها و منابع حکیم سخن در زمینه ی دعا و نیایش در نامه ی باستان و نوع نیازها وساختار دعاهای شاهنامه ،در این فصل مورد بررسی و تحقیق قرار گرفته است. فصل هفتم: به نتایج و پیشنهادات می پردازد و مخاطب آن دانشجویان و محققان بعدی می باشد تا با پرداختن به پژوهش هایی در این زمینه به کنترل و سمت دهی این موضوع مبادرت ورزند. لازم به ذکر است در این پژوهش، شاهنامه ی فردوسی به کوشش دکتر سید محمد دبیر سیاقی مورد استفاده قرار گرفته است.