گزارش، شرح و نقد مقاله "مفاهیم مختلف عقلانیت" از ریچارد فولی با تأکید بر آرای حکیمان حکمت متعالیه

چکیده: فلسفه ی معاصر آکنده از مباحثات و نظریات گوناگون درباره ی عقلانیت است، اما چیستی و مفهوم کلی عقلانیت، هم چنان مبهم است. بدون مشخصه سازیِ عمومیِ عقلانیت، دستیابی به معیاری کلی برای داوری بین تبیین های متعدد دشوار است. مقاله ی "مفاهیم مختلف عقلانیت" در چارچوبی فرامعرفت شناسانه، با هدف ابهام زدایی از مفهوم مرکزی دعاوی عقلانیت که تمایل به ایجاز دارند، نگاشته شده است. ریچارد فولی، نویسنده ی مقاله ی مذکور با واکاوی مکاتب مطرح در معرفت شناسی و فلسفه ی علم، دو عنصر هدف و منظر را عناصر ثابتی معرفی می کند که در همه ی نظریات عقلانیت، اعم از عقلانیت عملی و نظری یافت می شود. هدف که امر مورد نیاز یا مطلوب فرد است، می تواند عملی یا نظری باشد. منظر مجموعه ای از عقاید است و انواع منظر در ارتباط با شخص یا اشخاصی که این عقاید را دارند، تعیین می شود. فولی با فرضِ هدف ـ محور بودن مفهوم عقلانیت و نفی منظر ممتاز و انحصاری، به طراحی مفهوم جامع عقلانیت می پردازد و به این نتیجه می رسد که بسته به اهداف و علایق، ارزیابی عقلانی می تواند از منظرهای متنوعی انجام پذیرد. بنابراین، دعاوی عقلانیت در واقع دارای موضوعاتی متفاوت بوده، رقیب به حساب نمی آیند. با وجود تمایل نسبی انگارانه در نظریه ی فولی، او تدارک طرح جامع عقلانیت را با رعایت دو شرط مناسب می داند؛ لحاظ همه ی اهداف و ممتاز ندانستن منظر اتخاذی. فولی در نیل به هدف خود و ارائه ی معیاری که نشان دهد دعاوی و مفاهیم مختلف عقلانیت نمودی از امری واحدند، ناموفق است. با توجه به تبیین عقلانیت در حکمت متعالیه که قرائتی از مبناگروی سنتی است، نکات قابل نقد دیگری نیز در مقاله ی فولی و مبانی نظری آن وجود دارد که مهم ترینِ آن ها عبارتند از: نسبی گرایی، تمایز بین نظریه های معرفت و عقلانیت، اهمیت ندادن به صدق و یقین، نگاه ابزاری به عقلانیت معرفتی و مدل عقلانیت، ابهام در عناصر و مفاهیم موثر در نظریه ی عقلانیت معرفتی و آسان گیری. کلمات کلیدی: عقلانیت، منظر، هدف، فولی، نسبی گرایی.