بررسی وضعیت حقوق شهروندی در دوره قاجار با تکیه بر دوره ناصری

چکیده مفهوم حقوق شهروندی به معنای مدرن آن در اروپا پدید آمد و اساساً کسی شهروند شمرده می شد که تنها فرمانبردار دولت نباشد، بلکه از حقوق مدنی و سیاسی برخوردار و دولت این حقوق را رعایت و از آن ها حمایت کند. پیشینه ی حقوق شهروندی را می توان در دوران باستان و حتی در ایران مشاهده کرد. در متون دینی و قران نیز اشاراتی در مورد این حقوق وجود دارد اما مفهوم حقوق شهروندی در معنای جدید آن به انقلاب فرانسه باز می گردد. در واقع با وقوع این انقلاب بود که اعلامیه ی حقوق بشر و شهروندی به تصویب رسید. در این اعلامیه تأمین حقوقی مانند داشتن امنیت مالی و جانی، تأمین رفاه اقتصادی، فراهم نمودن امکانات بهداشتی، آموزشی، آزادی بیان و عقیده، آزادی سیاسی و غیره بر عهده ی دولت ها گذاشته شد. در ایران نیز به دلیل ساختارهای سیاسی(ساخت قدرت) و سایر ویژگی های فرهنگی و اجتماعی، رابطه ی میان دولت و مردم بر مبنای آمریت حکومت و اطاعت مردم استوار بود، و در این سیستم مردم صرفاً باید مطیع اوامر شاه بودند و به حقوق مردم توجهی نمی شد. به مرور بر اثر تحولات غرب و آشنایی روشنفکران با اندیشه های حقوقی غرب تحولی پدید آمد. این روشنفکران پس از آشنایی با تمدن مغرب زمین و نظام حقوق غرب درصدد برآمدند تا اصول و مفاهیم حقوق شهروندی را در جامعه ی ایران مطرح کنند. بدین منظور به تألیمفهوم شهروند به مفهوم مدرن آن در اروپا پدید آمد و اساساً کسی شهروند شمرده می شد که نه تنها فرمانبردار دولت باشد، بلکه از حقوق مدنی و سیاسی برخوردار و دولت این حقوق را رعایت و از آن ها حمایت کند. پیشینه ی حقوق شهروندی را می توان در دوران باستان و حتی در ایران مشاهده کرد. در متون دینی و قرآن نیز اشاراتی در مورد این حقوق وجود دارد اما مفهوم حقوق شهروندی در معنای جدید آن به انقلاب کبیف رساله ها، کتب، روزنامه ها و ترجمه پرداختند که اوج آن در دوره ی ناصرالدین شاه بود. در واقع عدم وجود شاخص های حقوق شهروندی در ایران یکی از علل اصلی توجه روشنفکران به این مسئله شد. هر چند این آثار نقش مهمی در طرح مباحث و مفاهیم حقوق شهروندی داشتند، اما محدودیتی که شرایط جامعه ی ایران، از قبیل نظام خودکامه و فرهنگ سنتی آن، برای روشنفکران ایجاد کرده بود، سبب گردید که آنان، شاخص ها را مطابق با شرایط سیاسی، اجتماعی و مذهبی جامعه ارائه دهند. این تلاش ها به مرور به افزایش سطح آگاهی های عمومی و پیدایش نهادها و موسساتی شد که نشان دهنده توجه به حقوق شهروندی در جامعه بود. در رساله حاضر ضمن بیان وضعیت حقوقی مردم در دوره ی قاجار و ضعف های آن، عوامل موثر در زمینه ی رواج حقوق شهروندی و پیامدهای آن مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. واژگان کلیدی: حقوق شهروندی، قاجار، ایران، عصر ناصری.