تریاک، علل رواج کشت و آثار آن بر اقتصاد و جامعه ایران ( 1344- 1210 ه.ق)

تحولات اروپا در سده نوزدهم، همه شئون زندگی را در جوامع مرتبط با آن تغییر داد. اقتصاد ایران نیز از این تحولات مصون نماند و در مواجهه با اقتصاد نوظهور سرمایه داری از یک اقتصاد درون زا و سنتی به یک اقتصاد برون زا تغییر یافت. اقتصاد ایران در شکل جدید متحول شده خود در طول نیم قرن به الگوی استعمار کلاسیک نزدیک و به یکی از تولیدکنندگان اصلی مواد خام برای بازار جهانی تبدیل شد. تریاک به عنوان ماده خام، در اقتصاد سنتی ایران یک کالای غیر تجاری و متناسب با ویژگی های اقتصاد معیشتی به مصرف خانوادگی و محلی می رسید. از نیمه دوم قرن نوزدهم، با تغییر شکل اقتصاد ایران، در چارچوب اقتصاد وابسته و برون زای نوین ، تریاک به یک کالای تجاری تبدیل شد. شاخص های وابستگی اقتصادی ایران مانند رونق تولید مواد خام، افزایش حجم تجارت، زوال صنایع دستی و نقش انگلستان به عنوان مرکز اقتصاد سرمایه داری از علل اصلی تجاری شدن تریاک در اقتصاد ایران هستند. بعد از تجاری شدن تریاک بعضی عوامل داخلی مثل بیماری کرم ابریشم، تراز منفی تجاری، نقش فعالانه قاجارها و برخی دولت مردان قاجاری مثل میرزا حسین خان سپهسالار در رابطه با تریاک، ویژگی های منحصر به فرد این ماده خام و نگرش پاندولی حاکم بر اقتصاد جامعه ایران، موجب تشدید تولید آن شدند. این ماده خام به فاصله کمی بعد از ورود به اقتصاد ایران در دهه شصت، به مهم ترین کالای صادراتی ایران تبدیل شد و به مدت سی سال و از دهه هشتاد قرن نوزدهم در صادرات ایران مقام اول را داشت. در مناسبات اقتصادی داخلی این ماده در افزایش اشتغال نقش مهمی داشت و با توجه به ویژگی های خاصی که داشت در تبدیل مناسبات کاری از سهم بری به مزدوری نقش داشت. هم چنین با توجه به افزایش کاشت این ماده به ضرر برخی از مواد غذایی بر تورم و قحطی های این دوره تأثیر گذار بود. جدای از تأثیر تریاک بر وضعیت و مناسبات اقتصادی ایران در دوره قاجاریه، بر اجتماع ایران نیز تأثیر گذاشت. افزایش اعتیاد در عصر قاجار از نتایج مستقیم تأثیر تریاک در دوره قاجار بود که نتایجی مانند از هم پاشیدگی خانواده ها و برخی از ناهنجاری ها مانند ناموس فروشی را در پی داشت. در دسترس بودن و فراوانی تریاک به افزایش خودکشی از طریق آن شد و با توجه به تأثیر منفی که بر اشخاص می گذاشت موجب شد سیاحان خارجی به تحقیر و مخدوش کردن ایرانیان بپردازند.