تشکیلات دیوان استیفاء و مناسبات ارضی و مالیاتی در ایران از حمله ی مغول تا پایان حکومت ایلخانان

چکیده تحقیق درباره ی دیوان سالاری به عنوان پدیده ای پویا در تاریخ ایران روشن کننده ی بسیاری از مسائل تاریخ کشورمان خواهد بود. به ویژه پژوهش در رکن مالی دیوان سالاری یعنی دیوان استیفاء به دلیل وابستگی مستقیم به قشرهای مختلف جامعه از قبیل کشاورزان، دامداران، بازرگانان، کسبه و صنعتگران تصویری روشن از اوضاع سیاسی – اجتماعی – اقتصادی در پیش چشم خواهد آورد. دیوان استیفاء و مسائل مرتبط با آن در دوره ی هجوم مغولان و شکل گیری حکومت ایلخانی دستخوش تغییرات بسیاری شد. بررسی تغییر و تحوّلات به وجود آمده در دیوان استیفاء پس از حمله ی مغول تا فروپاشی حکومت ایلخانی در ایران موضوع پژوهش حاضر است. در پژوهش پیش رو با بررسی منابع تاریخی اطلاعات مرتبط گردآوری و ارائه شده است. سپس با تجزیه و تحلیل داده ها چگونگی تأثیر حکومت مغول و ایلخانی بر دیوان استیفاء و عملکرد و وظایف آن ارائه شده است. در نتیجه ی ورود مغولان به ایران و تأسیس حکومت جدید تغییرات عمده ای در دریافت و هزینه ی مالیات ها از قبیل مالیات بستن بر حیوانات، دریافت مخارج ایلچیان از رعایا، رواج مالیات سرانه، توجّه بیشتر به مالیات کسبه، صنعتگران و بازرگانی، هزینه نشدن مالیات ها، غنائم جنگی و دیگر اموال جمع آوری شده از رعایا در اداره ی امور مملکت به وجود آمد. این تغییرات و پیامدهای آن به رشد جایگاه کارگزار ارشد دیوان استیفاء و زیر دستانش در حکومت، تغییر مناسبات زمینداری و ظهور طبقه ی جدیدی از زمینداران در میان عناصر دیوانی و نظامی ، تغییر گسترده در قوانین ملکی، افزوده شدن نوع جدیدی از حق مالکیت با عنوان انجو و گسترش نوع دیگر از مالکیت یعنی وقف منجر شد. برآیند تغییرات یاد شده کاهش شدید تولید و رکود فزاینده در نیمه ی اول حکومت مغول و ایلخانان بود. اصلاحات به وجود آمده به دست غازان خان که به تدبیر کارگزارانی چون خواجه رشید الدین فضل الله آغاز شده بود؛ هرچند تولید و کسب و کار را از رکود خارج کرد، هرگز نتوانست وضع مملکت را به مرزهای پیش از تهاجم مغول نزدیک کند. این پژوهش در سه فصل تدوین شده است. فصل نخست پس از ذکر کلیات تحقیق، دیوان استیفاء در دوره ی خوارزمشاهیان بررسی می شود. فصل دوم به تأثیر حکومت مغول و ایلخانان در دیوان استیفاء تا آغاز حکومت غازان خان اختصاص دارد. در فصل سوم ابتدا اصلاحات ایجاد شده به دست غازان خان در امور ملکی و مالیاتی که به طور مستقیم به دیوان استیفاء وابسته بودند، بررسی شده اند. سپس وضعیت مالیات ها در دوره ی آخرین ایلخانان و تغییرات ایجاد شده در مناسبات زمینداری مد نظر قرار گرفته است.