بررسی ساختار و محتوای نوحه ها (با تکیه بر دوره ی قاجاریه)

در فرهنگ ها نوحه به معنی « بیان مصیبت ، گریه کردن به آواز بلند (غیاث اللغات). آواز ماتم ، شیون (آنندراج ). زاری ، ناله ، فریاد و فغان (ناظم الاطباء). ندبه ، مویه ، مویه گری ، زاری بر مرده ... شعری که در ماتم و سوگواری با صوت حزین و ناله وزاری می خوانند (ناظم الاطباء). اعم از سوگواری برای کسی که تازه مرده یا برای امامان شیعه (فرهنگ فارسی معین). » (دهخدا) آمده است . نوحه و نوحه سرایی به قولی قدمتی به دیرینگی آفرینش انسان دارد ، بر پایه برخی روایات،آدم (ع) نخستین نوحه سرایی است که بر مرگ فاجعه بار فرزند برومند خویش مویه کرد و به نوحه خوانی پرداخت. در ایران نیز از گذشته های دور نوحه خوانی و سوگ سرایی در مرگ عزیزان و دلدادگان مرسوم بوده و نمونه های گوناگونی را چون سوک سیاوش سراغ داریم. در آثار منظوم موجود ، سروده های بسیاری از نوع مرثیه در دست است، اما آنچه در این مبحث مورد نظر می باشد، اشعاری است که در سوگ و رثای معصومین و امامان شیعه (ع) در وزن های گونه گون و خاص سروده شده و با آهنگ های ویژه متناسب با ضرباهنگ سینه زنی و زنجیر زنی به وسیله افراد خوش صدا در مراسم سوگواری آن بزرگواران خوانده می شود. بخش اعظم این سروده ها به واقعه ی خونین عاشورا و شهادت سیدالشّهداء و یاران فداکار آن حضرت در سرزمین سوزان کربلا بازمی گردد . جانمایه ی این سروده ها شرح آلام و رنج ها و توصیف مصیبت های هولناکی است که دامن گیر خاندان عصمت و طهارت (ع) گردید ؛ هدف از این واگویه و سرایش ها نیز ایجاد هم حسی و بر انگیختن عواطف مخاطبان برای انتقال بهتر پیام نهفته در این قیام ماندگار وزنده نگه داشتن خاطره تلخ و فاجعه بار آن در گذر زمان می باشد . نخستین اشعار مکتوب نوحه در زبان فارسی ، به عنوان یک نوع ادبی مستقل از اواسط دوره ی قاجاریّه و در دیوان یغمای جندقی به دست ما رسیده است. از آن پس این نهال نو رس روز به روز بالید و به اوج رسید و گاه نیز آمیزه ای شد از اشعار پخته و نا پخته و معجونی از سروده های سخت و سست . در دراز نای روزگار محرم ، عاشورا ، اربعین و ایام قتل هر ساله سفره های گسترده ای بوده که گوش جان و دل شیعیان را در این سرزمین سترگ به شنیدن نوحه های سوزناک و سرشار از احساس مهمان کرده اند و تا اعماق وجود آن ها را به تسخیر خویش در آورده اند . آثار به جا مانده از دیر باز در این حوزه، دارای ویژگی های منحصر به فرد ساختاری و محتوایی است و پیوند نوحه ها با موسیقی و مقام ها و نغمه های آوازی از مختصات دیگر آن به شمار می رود که با فراز و فرودهایی همراه بوده است . با توجه به جایگاه این نوع ادبی در میان فارسی زبانان و تأثیر و تأثّّّراتی که هر ساله در مناسبت های مذهبی و در مواجهه ی با این سروده ها تکرار می گردد ، متأسّفانه این بخش در تحقیق و پژوهش های ادبی دوران ما، جایگاه مناسبی نیافته و چنان که ارج و اجر این مهّم می طلبد، به آن پرداخته نشده است. پژو هش پیش رو قصد دارد تا با واکاوی برجستگی های ساختاری و محتوایی و نقد و تحلیل زوایای مختلف نوحه ها در جهت شناخت این بخش از ادبیات منظوم مذهبی سرزمینمان گامی هرچند کوچک بردارد.