نقد و بررسی مبانی، موانع و راه کارهای تقریب مذاهب اسلامی با رویکرد قرآنی

1- بیان مسأله منظور از تقریب، آن نیست که اهل سنت، شیعه و یا شیعیان، سنی مذهب شوند یا اینکه پیروان مذاهب، دست از اعتقادات و دیدگاه های خود بشویند. ما می گوییم تقریب، همکاری، بهره گیری از دلائل علمی، پایبندی به آداب و اخلاق اسلامی و اجتناب از برخوردها و اقدامات ناشایست و خصمانه است. تقریب مذاهب، ادغام مذاهب نیست، بلکه تکیه بر مشترکات بی شمار میان مذاهب و توجه مسلمانان به آنهاست، تا ایشان در برابر مشکلات جهان اسلام موضع گیری واحدی داشته باشند. شکی نیست که تقریب مذاهب راهی برای دستیابی به وحدت است. به طور قطع، وجود دشمنان بسیار مسلمانان از یک سو و ظهور مسلمان نمایانِ منفعت طلب از سوی دیگر، تأثیر بسزایی در رشد و غلبه گفتمان تقریب داشته است؛ نباید این واقعیت را فراموش کنیم که تقریب، حرکت مسلمانان زیر پرچم اسلام و چنگ زدن به اصول قرآن کریم است. بنده در این پژوهش با بهره گیری از قرآن، سعی در بررسی اهداف، موانع و راه کارهای تقریب دارم. امید است که گامی در راه همبستگی و تقریب مذاهب اسلامی برداشته باشم و این پژوهش جای پایی برای پویندگان این راه معنوی باشد. إن شاء الله 2- اهمیت موضوع روایات متقن صدر اسلام از رسول اعظم (صلی الله علیه و آله و سلم)، ائمه طاهرین (علیهم السلام) و صحابه ایشان، پس از قرآن والاترین منبع برای تمام مذاهب مختلف اسلامی است و همانطور که خواهد آمد، بزرگان و مجددانِ مجتهد قرون اخیر نظیر سید جمال الدین حسینی، شیخ محمد عبده، شیخ محمود شلتوت، آیت الله العظمی بروجردی و امام خمینی (علیهم الرحمه)، یکپارچگی امت اسلامی و دوری از اختلافات فرقه ای را، از لوازم انکار ناپذیر تحقق امت واحده اسلامی دانسته اند. بنابراین این پژوهش بر آن شده است تا با نص مقبول یعنی قرآن و روایات متقن اسلامی، مبانی فکری این بزرگان را پیرامون «تقریب مذاهب اسلامی»، بررسی کند تا ان شاء الله از گسترش این نوشته ها، دل مسلمین نسبت به یکدیگر رووف شود. بنده بر این عقیده ام که طلایه داران تحقق امت واحده اسلامی، دست به دست شعله نهضت بیداری و احیای مجدد امت رسول اکرم را روشن نگاه داشته اند و وظیفه علماء و موثرین نسل کنونی است که این شعله را تا به سرانجام آن و ظهور منجی بشریت (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، روشن نگاه دارند. 3- پیشینه بحث در زمینه پیشینه مبانی تقریب، کارهای موردی صورت گرفته است. درباره برخی از مبانی چون آزادی اجتهاد، وحدت، اخوت و مرز ایمان و کفر مطالب زیادی مطرح شده که البته شاید جامع مباحثی که ما در اینجا ذکر کردیم نباشد. به طور مثال در بحث اجتهاد آیه مربوطه بدین گونه بررسی نشده است و یا در مبحث وحدت و اخوت دربسیاری از آثار، تنها به ذکر آیات و احادیث اکتفا شده است. ولی درباره برخی دیگر از مبانی مانند عقلانیت اسلامی، به قدری کم سخن گفته شده که می توان گفت بر روی آن کار نشده است و بنابر آنچه من یافتم تنها نام این مبنا در برخی از مقالات و سخنرانی ها ذکر شده است. به طور کل، تاکنون کار منسجمی که بر روی همه مبانی متمرکز شود و به یک یک آنها با رویکرد قرآنی و روایی بپردازد، مشاهده ننمودم. اما در بحث موانع و راه کارها کارهای بسیاری انجام شده است و هر نویسنده یا سخنرانی، مطالب مورد نظر خود را در این رابطه بیان کرده است. بنده در اینجا سعی در جمع بین اقوال و بیان خلاصه آنها کردم و در اثر دیگری این جمع اقوال را نیافتم. در قسمت نقد برنامه ها و فعالیت ها نیز تا کنون پژوهشی را ندیدم که به ارزیابی این مراکز پرداخته باشد. 4- سوالات تحقیق تقریب مذاهب اسلامی بر چه مبنایی بنا شده است و تا چه میزان با قرآن مطابقت دارد؟ عالمان تقریبی تا کنون چه مسیری را در این راه قرآنی طی نمودند؟ موانع راه تحقق تقریب چیست و تا به حال برای رفع این موانع چه چاره ای اندیشیده شده است؟ تا کنون چه مجموعه هایی برای تقریب فعالیت کرده اند و برنامه های آنها چه بوده است و کارهای انجام شده برای تقریب، تا چه میزان امر تقریب را به سرمنزل رسانده است و برای تحقق تقریب چه پیشنهادهای عملی ای مطرح است؟ 5- فرضیه های قابل بررسی مبانی تقریب مذاهب اسلامی، بر آیات قرآن کریم بنا شده است و موانع در برابر آن، تعصبات و افراطی گری های کورکورانه، نیرنگ های بیگانگان و منفعت نگری سردمداران حکومت مسلمین بوده و به طور کلی هر آنچه برخلاف حرکت تقریب باشد، مانعی در راه تحقق آن است و می توان با بهره گیری از رهنمودهایی که از قرآن و سنت، دریافت می شود، راه کارهایی برای رفع این موانع یافت. البته مجموعه هایی تا کنون برای تحقق تقریب تلاش کرده اند که با بررسی نمودن اهداف و فعالیت هایشان و در بوته نقد قرار دادن برنامه هایشان، می توان راه را برای استراتژی قوی و جدیدی باز و آسان کرد. 6- اهداف پایان نامه شناخت حرکت تقریب بر پایه مبانی آن تا شناختی صحیح، کامل و حقیقی از تقریب مذاهب اسلامی شکل گیرد. موانع در مسیر تقریب از منظر اندیشمندان اسلامی گردآوری گردد تا قدمی در راه رفع آنها به جلو برداشته شود و در این مسیر مهم ترین راه کارهای مطروحه بیان نماید. شناخت برنامه های تقریبی و اینکه تا کنون چه حرکتهایی در این رابطه انجام گرفته است و چه مسائلی هنوز باقی مانده است. 7- روش تحقیق روشی که در این پژوهش به کار گرفته شده است، روش کتابخانه ای است. در این پژوهش، سعی کردم با استفاده از کتب، پایگاه های اطلاع رسانی جمعی چون سایت ها و مجلات، به مطالب مفید در رابطه با موضوع دست یابم و فیش نویسی کنم. پس از این مرحله به جمع آوری مطالب و بررسی آنها پرداختم و حاصل آن ها این مرقومه شد. تا آنجا که توانستم از منابع دسته اول حول تقریب مذاهب نظیر مجله «رساله الاسلام» و کتب گردآوری شده کنفرانس های سالیانه وحدت اسلامی و منابع دسته اول تفسیری و فقهی مذاهب اسلامی، استفاده کردم. برای بهره گیری مطلوب، بنای خود را بر استفاده از معتبرترین کتب در هر دسته مربوطه نمودم. به گونه ای که در منابع تفسیری، تفاسیرِ «المیزان فی تفسیر القرآن»، «مجمع البیان لعلوم القرآن» و «روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم» را برگزیدم و از «فی ظلال القرآن»، «المنار» و «راهنما» به سبب رویکرد تقریبی مولفین آن، بهره برداری نمودم. تصور بنده در ابتدای پژوهش، به علت احاطه کلی و عدم تسلط بر جزئیات، نقدهای فراوانی بود که می تواند بر مباحث مرتبط وارد شود ولی پس از گسترده سازی حوزه اطلاعاتم، متوجه شدم اشکال در تئوری و نظریه پردازی این ایده نیست بلکه اشکال از عدم عمل به دانسته هاست و به همین جهت بنده در اکثر موارد با مباحث مطروحه هم نظر هستم و در مواردی که نظر دیگری داشتم، نقد و تحلیل خود را در رابطه با مطالب منقول، ذیل همان مبحث بیان کرده ام و به همین دلیل، فصل خاصی را به نقد مطالب اختصاص نداده ام.