بررسی اشتراک لفظی و معنوی در اسماء و صفات الهی در آیات و روایات

چکیده در باب معناشناسی صفات خداوند، نظریات مختلفی ارائه شده است که رسالت این رساله، به بررسی و تحقیق دربار? آنها، و یافتن نظر برتر، اختصاص یافته است. شکی نیست که در دور? نزول وحی، هم? اعراب، از مسلمان و غیر مسلمان، متوجه فهم مفاهیم قرآن می شدند، مخصوصا درک و فهم صفات الهی، چنان برای آنها ملموس و قابل درک بود که زمین? پرسش جدی از آنها، برای شنوندگان پیش نیامد. اما بعد از طی این دوره، با نفوذ احبار یهود و رهبانان مسیحی، و همچنین تسری فلسف? یونان، و ایجاد شک و شبهه در عقاید مسلمانان، باب بحث و بررسی دربار? صفات الهی گشوده شد. و بدین ترتیب، زمین? سوق یافتن افکار به سمت تشبیه، توسط احبار و نیز تعطیل، به وسیل? فلسف? یونان فراهم گردید. و نیز افرادی، چون مقاتل بن سلیمان (150 هـ) با داخل کردن عقاید تجسیمی در تفسیر قرآن، و همچنین تکیه بر اشتراک لفظی در تفسیر واژه های قرآنی به تبلیغ این دو نظریه در میان اهل سنت همت گماشت، از سوی دیگر با تحریک نظر مخالفان، باعث پیدایش عقیده تعطیل، توسط جهم بن صفوان گردید. از آنجا که پیدایش و رشد فرقه های حشویه، مشبهه و معطله در زمان ائمه (علیهم السلام)اتفاق افتاد، ایشان (علیهم السلام) در جهت مبارزه با آنها، احادیثی را در رد تشبیه و تعطیل بیان فرمودند، این عمل باعث گردید که تشبیه در میان شیعیان رشدی نداشته باشد، و عقاید آنان از این حیث، در حصار امنی قرار بگیرد. اما متأسفانه، در قرن ها بعد، عالمی مانند ملا رجب علی تبریزی، با استناد به همین احادیث، منکر وجود هر گونه شباهتی بین خالق و مخلوق، حتی در صفات مستعمل بین آنها شد و با اعتقاد به اشتراک لفظی، در برابر اشتراک معنوی وجود ملاصدرا جبهه گرفت. پس از وی پیروانش آراء او را گسترش دادند و نظریات تعطیل و نفی صفات و الهیات سلبی را نیز مطرح کردند. هر چند که قبل از ملارجبعلی گروههای دیگری نیز چنین اعتقاداتی داشته اند و این موضوع، بحث جدیدی نیست، اما چون، نظرات وی و شاگردانش به صورت مدون به رشت? تحریر درآمده، لذا در بررسی این عقاید، به بیان دیدگاههای این افراد اکتفا نموده ایم. از آنجا که این نظریات، از یک ریشه، جوانه زده اند، در عقاید آنان، اشتراکاتی دیده می شود، مانند: 1-برای اثبات درستی عقاید خود، متوسل به ظاهر احادیث شده اند بدون آن که به کاربرد یک واژه در زمان ائمه(علیهم السلام) توجه داشته باشند. 2-منکر توانایی عقل در راهیابی به هر گونه شناختی از خدای تعالی شده اند در حالی که مخاطبان خود را افرادی عاقل محسوب نموده، و برای اثبات هدف خود، استدلالاتی بر اساس براهین عقلی، ارائه داده اند. 3- با تأکید بر تباین بین خالق و مخلوق، تنزیه مطلق الهی را، از خصوصیات ویژ? عقید? خود دانسته اند. در بین احادیث، عباراتی دیده می شود که مستمسکی برای طرفداران هر یک از عقاید، قرار گرفته و آنان با ارائ? تفسیر نادرستی از آن، به تبیین عقید? خود پرداخته اند. مثلا، با تکیه بر عبارات «لا یشبهه شیء»، و «فقد جمعنا الاسم و اختلف المعنی»، گروهی بر این نظر هستند که معانی صفات، در خداوند و مخلوقات با یکدیگر اختلاف دارند و این دو، هیچ وجه شباهتی با هم ندارند. که این همان، اعتقاد به اشتراک لفظی است. گروهی با استفاده از عبارت «کمال الاخلاص نفی الصفات عنه»، صفت داشتن خداوند را مستلزم ترکیب او (از صفت و موصوف) دانسته ، لذا به نفی کردن مطلق صفات رو آورده اند. عبارت «و لا تفکروا فی الله»، دستاویزی برای اعتقاد به عدم توانایی عقل در راه یابی به شناخت خدای تعالی و در نتیجه تعطیل شده است. و بالاخره گروهی از «لا»ی مذکور در عبارت «عالم لایجهل، قادر لایعجز»، نتیجه گرفته اند که صفات ثبوتی تا هنگامی که به صفات سلبی باز نگردند هیچ گونه شناختی از خدای تعالی در اختیار انسان نمی گذارند. در رد این عقاید در این رساله دلایل متعدد و فراوانی هم از سوی نگارنده و هم سایر منتقدین ذکر گردیده است. تفسیر درست این احادیث، ارائه، و اشتباهات، توضیح داده شده است. با اختصاص یک فصل به موضوع تشبیه و تجسیم الهی، چگونگی پیدایش و رشد و گسترش آن را در بین مسلمانان به تصویر کشیده شده، تا نشان داده شود که مفهوم حقیقی واژ? تشبیه، در احادیث تشبیه و تجسیم و منظور از نفی صفات، نفی صفات تشبیهی و تجسیم الهی بوده است نه تشبیه مطلق و همه جانبه. در این رساله، جهت اثبات اشتراک معنوی، در دو فصل، نظریات مخالفین، بیان و دلایل مردود بودن آنها ارائه گردیده، و در فصل سوم، با استفاده از براهینی مانند: برهان خلف، صنایع ادبی در صفات الهی مذکور در قرآن، اثباتِ اشتراک معنوی وجود، با راههای گوناگون و سپس تسری دادن اشتراک معنوی صفت وجود به سایر صفات و در انتها با ذکر چند دلیل روایی به ثابت کردن اشتراک معنوی در اسماء و صفات الهی پایان داده ایم.