نقد و بررسی طریقه سهروردیه و تأثیر آن بر ادبیات فارسی تا قرن هشتم

عرفان راه شناخت حقیقت است که سالکان آن طریقه، اشراق و ذوق را بر استدلال و برهان ترجیح می نهند و در عالم اسلام عمدتاً صوفیه بدان اختصاص یافته اند. از آغاز ظهور تصوّف در میان مسلمانان و همراه با گسترش آن در سرزمینهای اسلامی بر اساس نوع سلوک و متناسب با دریافت هایی که بزرگان صوفیه از معرفت به حقیقت داشته اند، طریقه های گونا گونی پدید آمده است. طریق? سهروردیه یکی از بزرگترین شعبه های تصوّف و منسوب به شیخ ضیاءالدین ابونجیب سهروردی است که در قرن ششم ظهور پیدا می کند و در گسترش آن علاوه بر مساعی شیخ ابونجیب سهروردی که پایه گذار آن است، کوشش های شیخ شهاب الدین ابوحفص عمرسهروردی، صاحب عوارف المعارف، حائز اهمیتی فراوان است. طریق? سهروردیه به سبب اقبالی که در نزد مسلمانان می یابد، در قلمرو وسیع سرزمینهای اسلامی از شرق تا غرب جهان اسلام گسترده می شود و همین امر باعث می شود که در سرزمینهای گوناگون متناسب با آداب و فرهنگ و وضع متفاوت اجتماعی آنان دریافت های متنوع از تعالیم سهروردیه حاصل شده منجر به پیدایش شعبه هایی از طریق? سهروردیه در این مناطق گردد. در طریق? سهروردیه آداب سلوک عرفانی با شریعت و زهد و عبادت و مجاهدت و رعایت فرایض و مداومت برآداب و سنن و اوراد و اذکار آمیخته است؛ امّا آنان وجد و سماع و قول و ترانه و اشعار را نیز مباح می دانستند. در واقع اساس نظام خانقاهی سهروردیه بر شیو? اعتدالی در آداب و سلوک به ویژه در ریاضات و عبادات و مراسم سماع استوار بود که همین وجه تمایز اصلی طریقت سهروردیه در مقایسه با طریقه های موجود دیگر صوفیه، باعث رونق و گسترش آن در سراسر کشورهای اسلامی گردید. پژوهش دربار? طریق? سهروردیه در مناطقی چون شبه قاره هند (شامل کشورهای امروزی بنگلا دش، پاکستان، هند) و نیز ایران، ترکیه، افغانستان، عراق، شام، مصر و حجاز؛ و شعبه هایی که از آن طریقه در این مناطق نشأت گرفته است مبیّن آن است که این طریقه نفوذی گسترده در این سرزمین داشته است که در بخشهای وسیع از آن تاکنون استمرار داشته است. در سرزمین ایران نیز که یکی از کانون های اصلی نشو و نما و گسترش طریق? سهروردیه به دیگر مناطق عالم اسلامی بوده است، این طریقه از گسترش و نفوذی مهم برخوردار بوده است به گونه ای که تأثیر آن را در بزرگان ادب فارسی و آثار آنان بروشنی می توان مشاهده کرد. در این پژوهش تأثیر آراء و اندیشه های سهروردیه در آثار بزرگانی چون کمال الدین اسماعیل اصفهانی، مولانا، عراقی، سعدی، امیرحسینی هروی، عزّالدین کاشانی، اوحدی مراغه ای و خواجه عماد فقیه در طی قرن های ششم و هشتم مورد بررسی و تبیین قرار گرفته است.