تجزیه و تحلیل نفی در زبان فارسی معاصر: رویکردی نحوی و کلامی

چکیده بشر در ابتدای مسیر خود در جهت کشف جهان، در اولین شکن، جهان و آنچه که در آن وجود دارد، را به دو قطب مثبت و منفی تقسیم می کند و سپس در میان این دو قطب به امکانات دیگری دست می یابد. لذا نفی بخشی از زبان و ارتباط روزمره ی انسان ها می باشد و در ابراز عقیده ای مخالف آنچه که مخاطب می پندارد، بیان می شود. از این رهگذر منفی سازی یکی از الزامات هر دستور زبان طبیعی خواهد بود. در دیدگاه صورت گرا به طور عام و حاکمیت و مرجع گزینی به طور خاص، جایگاه عنصر نفی همواره مورد توجه قرار داشته است. هدف از انجام این پژوهش، در گام نخست ارائه ی تصویری از پدیده ی نفی در زبان فارسی و سپس آزمودن نظریه های زبان شناسی در رابطه با فرضیه های تحقیق، بر اساس پیکره ی زبان فارسی می باشد. روش انجام این پژوهش، با توجه به موضوع رساله، روشی توصیفی ـ تحلیلی است. پیکره ی اصلی رساله ی حاضر حاصل جمع آوری بیش از 10000 جمله ی زبان فارسی، برگرفته از 135 صفحه ی اولِ سه رُمانِ سووشون اثر سیمین دانشور، شما که غریبه نیستید اثر هوشنگ مرادی کرمانی و سه کتاب اثر زویا پیرزاد است که در مجموع 1601 جمله ی دارای نشانه ی آشکار نفی به دست داده است. از سوی دیگر به منظور بررسی و دسته بندی پیشوندهای نفی در اتصال با ستاک های متفاوت، پیکره ی دیگری نیز مورد استفاده قرارگرفته است، که شامل 1620 واژه ی منفی اشتقاقی در فرهنگ بزرگ سخن، تألیف انوری می باشد. هگمن (1995) در چارچوب حاکمیت و مرجع گزینی با پذیرفتن بحث حوزه ای بودن زبان، با نگاهی کاملاً صوری و بالطبع با ابزاری صوری به بررسی پدیده ی نفی می پردازد. از سوی دیگر در رویکرد نقش گرا تحلیل منفی سازی بر اساس ساختار کاربردی و معنایی صورت می پذیرد. از آنجا که در این دیدگاه نظری، زبان نظامی از معنا لحاظ می شود، بررسی سازه های زبان، مانند عناصر منفی، فارغ از وقوع صوری و با توجه به عملکرد آن ها مورد بررسی قرار می گیرند. گیون (2001) از جنبه های مختلف و با لحاظ نمودن مفاهیم بنیادیِ مطرح در نقش گرایی، نظیر پیش انگاره و کانون به تحلیل پدیده ی نفی می پردازد. پین(1985) نیز، با سمت و سویی رده شناختی به منفی سازی توجه می کند و تقسیم بندی متفاوتی از منفی سازی ارائه می نماید. سه رویکرد نامبرده شالوده ی نظری این رساله را تشکیل می دهند. نگارنده ی این رساله، پس از توصیف این رویکردها، به بررسی پدیده ی نفی در زبان فارسی پرداخته است. نکته ی شایان ذکر، این است که، اصطلاحات به کار رفته در رویکرد گیون و پین در باب منفی سازی، یکدست نیستند. لذا برای اجتناب از تأویل نادرست این دو رویکرد، یکدست سازی اصطلاحات، امری ضروری است. به هر حال، آنچه که یافته های این رساله نشان می دهد این است که، منفی سازی در زبان فارسی، با نفی نحوی، و یا به عبارت دیگر، با نفی گروه فعلی، صورت می پذیرد و این فرایند از طریق ابزار ساختواژی، تحقق می یابد. خلاصه ی کلام آنکه تحلیل گیون 2001 در زبان فارسی کارآمد است. اما وی نیز به مکانیسم های صوری متوسل شده است و هریک از رویکرهای نقش گرا، با در نظر گرفتن مکانیسم های دیگری، همچون ویژگی های صوری و نحوی، در زبان فارسی کارآمد خواهند بود. به علاوه، داده های زبان فارسی با انقیاد صِرف به رویکرد هگمن 1995، در مواردی چون وارونگی فاعل ـ فعل کمکی و ویژگی سورهای منفی قابل توجیه نمی باشند. لذا این نظریه برای رسیدن به کفایت تبیینی، نیاز به تعدیلاتی دارد. با مواجه شدن با کاستی های نظریات نقش گرا و صورت گرا، به یک رویکرد تعاملی صوری ـ نقشی نیاز خواهیم داشت که با به کارگیری دستاوردهای هر دیدگاه، بتواند به تبیین داده های زبان های مختلف بپردازد.