ترجمه و توضیح و ارزشیابی بخش اول کتاب حلیه الانسان و حلبه اللسان در دستورزبان فارسی

رساله حاضر ترجمه کتاب "حلیه الانسان و حلبه اللسان" از سید جمال الدین احمد بن علی بن الحسین بن علی ابن مهنا فرزند عنبه الحسینی می باشد. وی از جمله دستورنویسانی است که برای عرب زبانان دستور فارسی نوشته است . تمام مطالب زبانی در 28 باب طرح ریزی شده و قبل از شروع به معرفی بابها، بخشی مشتمل بر چند فصل قرار می گیرد که بیشتر قواعد دستوری را تشکیل می دهد. چند باب منحصرا مربوط به قواعد دستوری از قبیل : صرف افعال، حروف اضافه و ربط، اسم اشاره و غیره می باشد. چند باب دیگر نیز واژگانی عربی را در مقایسه با واژگان هم معنای آن به فارسی در موضوعاتی از قبیل خویشاوندی، نام پیشه ها، رنگها، درختان و میوه ها، بیماری، شمار و حساب و غیره بررسی می کند. باب آخر در امثال و حکم است . از نحو و جمله سازی سخنی به میان نیامده است . بدین ترتیب در این کتاب دستورزبان تطبیقی، آموزش یک زبان، کتاب لغت و معناشناسی و غیره تعلیم داده می شود. نویسنده به وجود گونه ها و لهجه های مختلف یک زبان معتقد بوده و نیز به واجهایی که هر دو زبان عربی و فارسی نسبت بهم فاقد آن هستند اشاره کرده منتها از عهده توصیف دقیق آن برنیامده و آنرا با اصطلاحات تجویدی مرسوم بیان می کند. اطلاعات نویسنده طبق آنچه از کتاب برمی آید در مورد زبان فارسی و تا حدی هم در مورد زبان عربی چندان عمیق نیست . سطح و کاربردی که از زبان عرضه می کند روشن نبوده و کار وی نقطه آغاز و انجامی را نشان نمی دهد. وی اختلاف دو زبان را از نظر صرف و نحو در نظر نمی گیرد و سعی دارد برای هر مقوله از زبان عربی در فارسی ما به ازائی قرار دهد. با وجود همه اشکالاتی که به این کتاب مترتب است نباید چنین آثاری را بکلی مردود و بی ارزش شمرد. ارزشیابی ما بر ملاک مقایسه ای که بین این نوشته در آن زمان و انتظاراتی که در حال وجود دارد استوار بوده است .