آذرکیوانیان و دساتیر

در عصر صفوی گروهی از ایرانیان با پیشوای خود بنام "آذرکیوان" که وی را عارف و جکیمی کامل می دانسته اند از شیراز به هندوستان مهاجرت کردند. آنها آثاری چون شارستان و دبستان مذاهب را تالیف کرده و کتاب "دساتیر" را که کتابی آسمانی می پنداشته اند ترویج نمودند. این کتاب به زبانی نتشناخته نوشته و به فارسی سره ترجمه شده است . نویسندگان دساتیر و سایر آثار آذرکیوانی اصرار داشته اند زبان فارسی ناب و سره را بکار ببرند و از همین رو بسیاری از واژه های مورد نیاز خود را ابداع کردند. این واژه ها بعدها از طریق لغتنامه هایی که در هند نوشته شده و بخصوص از طریق فرهنگ برهان قاطع به آثار شعرا و نویسندگان عصر قاجار و پس از آن را یافت و به واژه های دساتیری مشهور گشت و هنوز نیز برخی از آنها در زبان فارسی بکار می رود. در رساله حاضر کوشش شده ظهور آذرکیوانیان و دساتیر به عنوان یک پدیده در تاریخ اندیشه و زبان از همه جوانب مورد بررسی قرار گیرد. برای اینکار پس از مقدمه ای کلی و بررسی پیشینه تحقیقات ، نخست زمینه تاریخی و فرهنگی این پدیده در ارتباط با محیط فرهنگی ایران عصر صفوی و نیز فضای فرهنگی خاص هندوستان در عهد اکبرشاه گورکانی مورد پژوهش قرار گرفته و سپس با تکیه بر ااطلاعات موجود شخصیت آذرکیوان ترسیم شده است . آنگاه با جستجو در آثار بازمانده آذرکیوانی سعی شده اندیشه های آنان که تاکنون از آن غفلت شده در زمینه های دینی، فلسفی، عرفانی و اساطیری که علی رغم بهره گیری از منابع گوناگون یک جهان بینی مستقل را تشکیل می دهد استخراج و تدوین و ارزیابی گردد. فصلی از پایان نامه نیز به تجزیه و تحلیل دستوری و واژگانی زبان ناشناخته دستیری و استخراج و واژه نامه یسامدی آن اختصاص دارد. اما مفصلترین بخش این پایان نامه را واژه نامه واژه های مشهور به لغات دساتیری تشکیل می دهد که به دقت و تفضیل و را ارائه جملات شاهد از متن دساتیر استخراج شده و چگونگی وجود این واژه ها و معانی آنها را با نگرشی انتقادی در فرهنگ مشهور به فرهنگ دساتیر و فرهنگهای بزرگ فارسی و اصطلاحات لازم در آنها را نشان می دهد. بررسی و مقایسه واژه های دساتیری نشان می دهد که بسیاری از این واژه ها یا در متون قدیم و مخصوصا کتابهای فلسفی به همان معنی بکار رفته اند یا با استفاده از امکانات واژه سازی مجاز زبان فارسی بوجود آمده اند. در پایان این رساله چگونگی تاثیر آذرکیوانیان و دساتیر بر فضلای عصر قاجار و روشنفکران دوره مشروطیت چه در حوزه تفکر و چه در حوزه زبان و واژگان بررسی شده است و نشان داده شده است که آثار و اندیشه های آذرکیوانیان را می توان حلقه پیوندی دانست که عصر مشروطه و قاجار را به دوره صفوی می پیوندد و ریشه های بومی اندیشه های متجددانه مشروطه و ساده نویسی و فارسی گرایی آثار ادبی را نشان می دهد.