کشمکش‌های گفتمانی حافظه ـ فراموشی در مجموعه عکس «به روایت یک شاهد عینی» اثر آزاده اخلاقی

عکس‌ها چونان اسنادی تاریخی منبعی برای دستیابی به واقعیت‌های گذشته هستند و بخشی از آگاهی تاریخی جمعی را شکل می‌دهند. اما عکس، همچون دیگر رسانه‌ها، تصویری کامل از تاریخ نیست؛ بلکه گزینش شده و برجسته‌سازی شده است. در واقع، عکس‌های تاریخی روایتی جهت‌داده شده و رسمی از گذشته دارند. از سوی دیگر، این هنرمندان هستند که با درام عکاسانه ساختار خطی روایت رسمی از تاریخ را بر هم می‌زنند و دوگانۀ حافظه و فراموشی را به‌منزلۀ موضوع اندیشه و به‌مثابۀ برساخته‌ای اجتماعی تبدیل به ابزار روشنگری سیاسی می‌کند. سازوکار سیاست با تأکید بر رویدادهای درخشان به دنبال یادآوری خاطرات قدرت و پیروزی است و شکست‌های تاریخی را به فراموشی می‌کشاند؛ از همین رو است که منتقدان قدرت بر گسست‌ها و فراموش‌خانه‌های تاریخ تأکید می‌کنند. هنرمندان هم در ساخت حافظه و هم در بازسازی خاطره‌های فراموش‌شده نقش مهمی دارند؛ چه در ثبت رویدادهای هنری که اوج‌های درخشان تاریخ ملت را به فیلم و تصویر تبدیل می‌کنند، چه با خلق آثار انتقادی که تصویر رو به فراموشی تاریخ را یادآور می‌شوند. فیلم‌های تاریخی، عکاسی تاریخی و نقاشی تاریخی بخشی از این تلاش است. این مقاله به بررسی عکس‌های صحنه‌پردازی شده آزاده اخلاقی در مجموعه عکس «به روایت یک شاهد عینی» بر اساس تحلیل گفتمان می‌پردازد. با بررسی استراتژی-های گفتمانی حافظه-فراموشی در این مجموعۀ عکس، سه گونه روایت (فراموش‌شدگان، حذف‌شدگان و طرد‌شدگان) در تاریخ ایران تحلیل شد و نشان داده شد که هنرمند چگونه با کنش زیباشناختی خود سازوکارهای فراموشی حافظۀ جمعی را بازنگری می‌کند.