مقایسه‌ی نگرش روش‌های نقشه‌برداری سنتی و رقومی خاک با استفاده از رویکرد تفرق کارکردی (مطالعه‌ی موردی: دشت شهرکرد، استان چهارمحال و بختیاری)

سابقه و هدف: اطلاعات کافی از تغییرپذیری مکانی کلاس‌های تناسب اراضی می‌تواند گامی جدید در راستای بهره‌وری بهینه از اراضی باشد. در این راستا، تفرق خاک معیاری برای کمّی‌کردن این تغییرات است. از سوی دیگر، اطلاعات نقشه‌ خاک به‌طور عمده به‌عنوان نقشه‌ی پایه برای تهیه‌ نقشه‌های ارزیابی تناسب اراضی استفاده می‌شوند. با این وجود، تا کنون مطالعات اندکی به بررسی تغییرپذیری کلاس‌های تناسب اراضی با استفاده از شاخص‌های تفرق و روش‌های مختلف نقشه‌برداری پرداخته‌اند. پژوهش حاضر می‌کوشد تا با بررسی تفرق کارکردی در سطوح کلاس و زیرکلاس تناسب اراضی برای محصولات گندم، یونجه، ذرت و سیب‌زمینی در یک واحد اراضی مشخص، نقش روش‌های نقشه‌برداری سنتی و رقومی خاک را در بیان تغییرپذیری کلاس‌های تناسب اراضی بررسی نماید. مواد و روش‌ها: در مساحتی بالغ بر 10000 هکتار از اراضی دشت شهرکرد استان چهارمحال و بختیاری، 120 خاک‌رخ با فواصل تقریبی 750 متر حفر، تشریح و نمونه‌برداری شدند و ویژگی‌های فیزیکی و شیمیایی آن‌ها تعیین گردیدند. نقشه‌ خاک در سطح فامیل رده‌بندی آمریکایی تهیه شد و میانگین‌ وزنی ویژگی‌های خاک تا عمق ریشه (برای گیاهان یکساله و چندساله، به‌ترتیب عمق 100 و 150 سانتی‌متری) برای خاک‌رخ‌های شاهد آن محاسبه گردید. بر مبنای روش فائو، کلاس و زیرکلاس تناسب کیفی اراضی برای محصولات مورد نظر با استفاده از روش پارامتریک (معادله‌ی ریشه دوم) به‌دست آمدند. برای تمامی محصولات، با استفاده از اطلاعات تمامی خاک‌رخ‌ها، نقشه‌های رقومی تناسب اراضی در دو سطح مذکور با مدل درختان تصمیم‌گیری تصادفی تهیه شدند. سپس، به‌منظور بررسی تفرق کارکردی برای هر محصول، واحدی که در نقشه‌ی تناسب اراضی دارای مساحت بیشتری بود انتخاب و همان واحد بر روی نقشه‌ رقومی قرار داده شد. شاخص تفرق شانن در نقشه‌های سنتی، بر اساس اطلاعات تمامی خاک‌رخ‌ها و برای نقشه‌های رقومی بر اساس اطلاعات تمامی پیکسل‌های موجود در واحد، در دو سطح کلاس و زیرکلاس تعیین گردید و اختلاف میانگین آن‌ها بین دو نقشه از نظر آماری مورد بررسی قرار گرفت. یافته‌ها: نتایج نشان داد که برای تمامی محصولات مورد مطالعه در سطح کلاس تناسب اراضی، اختلاف معنی‌داری بین شاخص تفرق حاصل از دو روش نقشه‌برداری وجود ندارد و در سطح زیرکلاس، تنها برای محصول سیب‌زمینی، این اختلاف در سطح اطمینان 95 درصد معنی‌دار است. همچنین، برای تمامی محصولات مورد نظر و با استفاده از دو روش نقشه‌برداری، مقدار تفرق شانن از سطح کلاس تناسب به زیرکلاس تناسب اراضی، افزایش یافت. این اختلاف، برای محصولات یونجه، ذرت و سیب‌زمینی در هر دو روش نقشه‌برداری و برای محصول گندم در روش رقومی، در سطح احتمال 001/0 معنی‌دار بود. نتیجه‌گیری: نتایج پژوهش حاکی از آن است که بیان تغییرپذیری کلاس‌های تناسب اراضی بیش از آنکه متأثر از روش نقشه‌برداری و نوع محصول باشد، به معیارهای فائو و دامنه‌ قراردادی تغییرات ویژگی‌هایی که برای تعیین کلاس تناسب اراضی استفاده می‌شوند؛ وابسته است. بنابراین، به‌نظر می‌رسد که تصحیح جدول‌های نیازهای رویشی محصولات زراعی به‌صورتی که بتواند تغییرات تدریجی خاک و تأثیر آن‌ها بر روی محصولات زراعی را نمایان سازد، می‌تواند نقش مهمی در مدیریت بهینه و صحیح منابع ایفا نماید.