مبانی «امراجتماعی» روستایی: به سوی جامعه‌شناسی خودبسنده و بومی

ادبیات جامعه‌شناسی اجتماعات محلی و روستایی در ایران، کنش اجتماعی بومی را عمدتاً بر پایۀ ارکان اقتصاد سیاسی شامل نظام قدرت، منابع ثروت و شیوه‌های تولید اقتصادی تحلیل کرده است. به عبارت دیگر در این گفتمان، حیات روستایی بیش از هر چیزی با مقولات «دولت»، «زمین»، «آب» و «اشکال بهره‌برداری» تبیین شده است. با اینکه ارزش تبیین‌گری این مقولات با فرض خودبسندگی جامعه‌شناسی یعنی «تحلیل امر اجتماعی با امر اجتماعی دیگر» در تنافر است، اما باید دید این مقولات چه نسبتی با «امر اجتماعی» دارند و چه سطحی از تبیین آن را بر دوش می‌کشند. هدف مقالۀ حاضر، نشان دادن اهمیت جایگاه «جامع»ها در بازتولید حیات اجتماعی در جوامع بومی و محلی است. مقاله با تحلیل نقاط قوت و ضعف جامعه‌شناسی دورکیمی و تأکید بر ادبیات نوین جامعه‌شناسی، شکلی از تحلیل جامعه‌شناختی با نام «جامعه‌شناسی خودبسنده و بومی» را معرفی می‌کند که از تقلیل‌گرایی می‌گریزد و برای تشریح مبانی کنش اجتماعات انسانی خاصه اجتماعات محلی و بومی قابل استفاده است. جامعه‌شناسی خودبسنده، با بیان تعریف نوین از «امر اجتماعی» و «حق میدان» جامعه‌شناسی، راهی برای ورود به مقولات زمان، مکان، طبیعت و اقتصاد می‌جوید و در مورد نسبت لوکالیتی (نماد طبیعت و مکان) با کامیونیتی (نماد اجتماع و فرهنگ) داوری می‌کند. در این برداشت، نقاط تلاقی ذهنیت (باورها و فرهنگ) و ساخت‌های مرفولوژیک و مکانی اجتماع روستایی، مبناهای خلق و تداوم کنش اجتماعی تلقی می‌شوند. این نوع جامعه‌شناسی، به جای توقف بر مفاهیم ثروت، قدرت و اقلیم، بر مفهوم «جامع‌«ها به عنوان عناصر تنظیم‌‌گر کنش اجتماعی تمرکز می‌کند. جامع‌های عبادتگاهی، مناسکی، هنجاری و مبادله‌ای، مولد عمل اجتماعی به حساب می‌آیند.