روایت «لا تسبوا الدهر» و تأویل‌های کلامی، حکمی و عرفانی آن

روایت مشهور «لا تسبوا الدهر فان الله هو الدهر» که با تفاوت‌هایی در متن و اختلاف‌هایی در سند به پیامبر اکرم| نسبت داده شده، مورد تأویل‌های گوناگون اندیشمندان مسلمان، اعم از متکلمان، حکیمان و عارفان قرار گرفته است. دیدگاه‌های مطرح درباه این روایت را می‌توان در سه دسته کلامی، حکمی و عرفانی دسته‌بندی نمود. دیدگاه کلامی در توضیح این روایت، آن را نوعی بیان مجازی دانسته و با در تقدیر گرفتن الفاظی، آن را بدین‌گونه معنا می‌کند که خداوند گرداننده و تدبیرکننده دهر و یا خالق و فاعل حوادثی است که از روی عادت به دهر نسبت داده می‌شود. عارفان مسلمان «الدهر» را از اسمای خدا دانسته‌اند و رابطه آن را با الازل، الابد، السرمد و المانع تبیین نموده و نقش آن را در تعین بخشیدن به موجودات و حوادث عالم توضیح داده‌اند. اما ملاصدرا برای یافتن دیدگاهی جامع‌تر تلاش نموده است براساس باور به ذومراتب بودن فهم ما از متون دینی، به جمع دو نوع تأویل کلامی و عرفانی بپردازد. همچنین برخی اندیشمندان این روایت را در رد باور دهریه و عده‌ای آن را تأیید بخشی از عقاید آنان دانسته‌اند. این مقاله ضمن اشاره به سند و متن این روایت، به بررسی تأویل‌های گوناگون آن و تحلیل مبانی و نتایج آنها می‌پردازد.