خروج محمد علی میرزا از ایران و چگونگی بازگشت او به کشور (به روایت اسناد)

با مرگ مظفر الدین شاه قاجار در 24 ذیقعدهء 1324 ق.18/ دی 1285 ش.، ده روز پس از امضای‌ قانون اساسی، پسرش محمد علی میرزا به جای او به تخت نشست. او،در زمان ولیعهدی با مشروطه‌خواهان همداستان شده و سوگند وفاداری نسبت به نظام مشروطه یاد کرده و متن‌ قانون اساسی را امضا کرده بود. البته این، نه از آن رو بود که مشروطه را پذیرفته بود، بلکه‌ تنها راه رسیدن به تاج و تخت بود. کما این‌که در مراسم تاجگذاری نیت باطنی خود را در باب‌ مشروطه نشان داد و در آن مراسم، از کلیۀ وزیران، سفیران، نمایندگان سیاسی خارجی، علما، اعیان و اشراف دعوت به عمل آورد، ولی از نمایندگان مجلس شورای ملی کسی در مراسم‌ حضور نداشت (تنها عده‌ای از نمایندگان، از منزلت طبقاتی از جمله اعیان و اشراف و مالکان و احتمالا از شاهزادگان مدعو بودند). از همین جا بود که عده‌ای از مشروطه خواهان، به دشمنی‌ او با مجلس پی‌بردند. آغاز سلطنت محمد علی شاه را، باید آغاز مبارزه میان مشروطه‌خواهان و عوامل استبداد دانست. وی،از همان ابتدا به فکر بر انداختن مجلس و مشروطه بود. او، این مفهوم‌ را قبول نداشت که با کسانی به عنوان نمایندۀ مردم گفتگو کنند. در دوران پادشاهی، بارها به‌ مخالفت با مشروطه و مشروطه‌خواهان برخاست و باز، ناچار شد از در مسالمت و آشتی در آید. ولی این ترفندها نهایتا ثمری نداشت و مشروطه‌خواهان و مجاهدان را مصمم به کنار گذاشتن‌ او از تاج و تخت کرد. با فتح تهران و پناهنده شدن محمد علی شاه به سفارت روس، سرانجام‌ وی از ایران خارج و به روسیه رفت. البته علاقۀ بی‌حد محمد علی میرزا به تاج و تخت و حمایت‌ روس‌ها از او، باعث بازگشت مجددش به ایران شد. در این مقاله، در باز خوانی اسناد موجود در آرشیو ملی ایران، مسائل مربوط به خروج وی از ایران و بازگشتنش را بررسی می‌کنیم.