جستاری در ادبیات عرفانی محقق اردبیلی با نگاهی به کتاب ریاض العارفین

در روزگار صفوی، علمای مذهبی ـ به عنوان نایبین امام عصر ـ قدرت و نفوذی فوق عادت یافتند. در میان آنان افرادی، همراه با حکیمان که به طور عادت تألیفاتی در برخی از دانشهای شرعی نیز داشتند، به عرفان گراییدند. در همین دوران، سابقة تاریخی شهر کاشان در مذهب شیعه، باعث توجه خاصّ دولتمردان صفوی به این شهر گردید؛ مجامع علمی و ادبی در آن رواج تام یافت و گویندگان و شاعران را از اطراف مملکت به سوی خود کشاند. با گسترش مذهب شیعه در قرن نهم، بر تعداد سلسله های صوفیان شیعه مذهب نیز افزود شد. سلسلة صوفیة صفویه و سلسلة نعمت اللهیه و فرقة نور بخشیه در قرن نهم از اسباب مؤثر نشر تشیّع بوده اند. مقاله حاضر در راستای تبیین و معرفی گوشه‌ای از ادبیات عرفانی عهد صفوی در حوزه کاشان به بررسی ادبیات عرفانی میرزا محمد بن سلطان محمد اردبیلی ـ معروف و متخلص به محقّق ـ عالم و عارف شیعی سدة یازدهم هجری به شیوه توصیفی، تحلیلی و ابزار کتابخانه‌ای پرداخته است. وی شاگرد قاضی اسد قُهپایی و منسوب به فرقة نور بخشیه است. به گواهی آثارش، چهرة دینی و مذهبی وی بر دیگر چهره های او برتری دارد و غلبة فکری¬اش، بر شریعت، حفظ و رعایت احکام آن است؛ با این حال، در اثنای ایراد مباحث صرف دینی، از ذکر مبادی و آداب صوفی گری غفلت نمی ورزد. تصوف او به ندرت به ذوق می گراید و رباعیاتی تقریباً حال انگیز می سراید. مؤلف گاه برای اثبات آراء خود به اصطلاحات فلسفی متوسل می شود ولیکن روش فلسفی خاصّی ندارد.