تبیین اندیشه خیامی از خلال رباعی‌های متوازن و مقبول الاصاله

شاید هیچ گوینده و متفکری چون حکیم عمر خیام نیشابوری، مورد توجه و اقبال جهانیان نبوده است و هیچ اثری چون رباعیات وی موضوع گفتگوها، بحث­ها، پژوهش­ها، ترجمه­ها و نقدهای جهان شرق و غرب قرار نگرفته است. اعتقاد بنده براین است که تبیین اندیشه خیامی جز از خلال رباعی­های مقبول­الاصاله وی میسر نیست و آن­چه اصالت هر رباعی را تأیید می­کند، سازگاری و توازن مفاهیم آن است با سایر رباعی­هایی که مجموعاً «منظومة فکری خیام» را معرفی می­کند. از سوی دیگر وزن و اعتبار علمی خیام به علاوه فرهیختگی و متانت او، در تشخیص درجه اصالت هر رباعی و در نتیجه، تقویت منظومه فکری خیام سودمند تواند بود. در این مقاله 60 رباعی که در ساختار منظومه فکری خیام نقش کلیدی داشته، انتخاب شده است و 10 عامل یا عنصر، ساختار این منظومه را تشکیل می­دهد. به مدد این عوامل و عناصر، تشخیص میزان اصالت هر رباعی و صحت انتساب آن­ها به خیام آسان­تر می­نماید، چه با تحلیل رباعی­های مذکور براساس آن منظومه فکری، افراط­ها و تفریط­ها تعدیل شده، شناختی نزدیک به واقع از چهره حکیمی آگاه، پرسش­گر و محیط بر دانش­های زمان حاصل می­آید. در این رهگذر ملاحظاتی چند در باب «تبیین اندیشه خیامی» از سوی همة پژوهش­گران شرق و غرب از روزگار خیام تا امروز ایراد و منابع مهم معرفی شده است.