تأملی در چرایی بازگشت به بیدل در آسیای مرکزی (بازگشتی از روی عجز یا اقبال از سرِ عشق؟)

پژوهشگران حوزة ادبیات در آسیای مرکزی، در مسیر شناخت میراث ادبی و زبانی این منطقه در بازة زمانی نیمة دوم سدة سیزدهم تا نیمة نخست سدة چهاردهم قمری/ نوزدهم تا اوایل سدة بیستم میلادی۱ با پدیدة منحصربه‏فرد فرهنگی و ادبی با نام بیدل (1054-1133ق./ 1644-1720م.)، و تأثیر بی‏چون‌وچرای اندیشه، قالب و سبک بیان این شاعر نازک‏خیالِ فارسی‏سرایِ هند بر ادیبان فارس‏تاجیک و ازبک‏زبان این منطقه مواجه می‏شوند. این پدیده کم‏وبیش در این سال‏ها در میان ادیبان حوزه‏های جغرافیایی افغانستان و شبه‏قاره نیز دیده می‏شود؛ اما شرایط در ایران به‌گونه‏ای دیگر بود و ادیبان این حوزة در حرکتی آگاهانه با اشارة بزرگان حلقة ادبی شکل‌گرفته در اصفهان، از نیمة دوم سدة دوازدهم تا اویل سدة چهاردهم قمری، شیوة سلف خود را پیشِ چشم داشته، از سبکِ موسوم به «هندی»، و شاخه‏های ایرانی و هندی آن به پرچم‏داری صائب تبریزی (1000-1086ق.؟/ 1592-1676م.؟) و بیدل دهلوی رخ برتافتند و از میراث شگرف این مکتب بیزاری جستند. دربارة تفاوت پسند محیط‏های ادبی یادشده، پژوهشگران برجستة ادب فارسی، اردو و ازبکی اثرهای مهمی را تألیف کرده‏اند که در این میان تحقیقات محمدرضا شفیعی کدکنی (ت. 1318ش./ 1939م.) در ایران، صلاح‏الدین سلجوقی (1275 یا 1275-1349ش./ 1895 یا 1896-1970م.) و اسدالله حبیب (ت. 1320ش./ 1941م.) در افغانستان، عبدالرئوف فطرت بخارایی (مقت. 1937م.) و ابراهیم مؤمن‏اف (1908-1974م.) در ازبکستان و صدرالدین عینی (ف. 1954م.) در تاجیکستان خصلتی یگانه دارد؛ هرچند هنوز هم دربارۀ چرایی این تفاوت گفتنی‏ها فراوان است و نیاز به پژوهش‏های جدی و درازدامن احساس می‏شود. نگارندة این سطور در سه مقالة جداگانه دربارة بیدل و بیدل‏گرایی در محیط ادبی ماوراءالنهر در سدة نوزدهم و اوایل سدة بیستم، با مراجعه به منابع دستِ‌اول کشورهای آسیای مرکزی روند گرایش به بیدل را واکاوی کرده‏ است: ۱. ابراهیم خدایار، «بیدل‏گرایی در محیط ادبی ماوراءالنهر»، کتاب ماه ادبیات و فلسفه، س6، ش12(72)، صص47-57؛ ۲. --------- «صدرالدین عینی و بیدل»، پژوهش‏های زبان و ادب فارسی، س2، ش5، صص75-94؛ ۳. -------- با همکاری غلام کریم‏اف، «فهرست کتاب‏های چاپ سنگی بیدل در ماوراءالنهر- ازبکستان»، دانش، ش94، صص117-128. در دو سه دهة اخیر، تحقیقات گسترده‏ای در محیط‏های دانشگاهی و خارج از آن دربارة بیدل در ایران انجام شده است. نتایج این پژوهش‏ها در دگرگونی ذائقه و پسند اهلِ ادبِ ایران به بیدل کاملاً مؤثر بوده است. این روزها دیگر بیدل در میان ایرانیان شاعری ناآشنا نیست. وی علاوه‌بر کسب جایگاهی درخور در پژوهش‏های دانشگاهی، مایة دل‏مشغولی‏ گروه چشمگیری از شاعران نیم‏سدة اخیر، از سهراب سپهری (1307-1359ش./ 1928-1980م.) تا حسن حسینی (1335-1383ش./ 1956-2004م.) و پس از آن در میان نسل جوان‏تر بوده است؛ هرچند ذائقة بیدل‏پژوهان در ایران به بیدل‏گرایی مرسوم در این حوزة مطالعاتی منجر نشد. علاقة عاشقانة هم‏زبانانمان در افغانستان به بیدل داستان دیگری دارد. سدة بیستم در آسیای مرکزی، سدة شگفت‏انگیز و عبرت‏آموزی بود. سرآغازی استقلال‏طلب، در میانۀ راه فروخفته در دامن اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی، و در پایان راه دارای کشورهایی مستقل در تراز جهانی. در آغاز این سده، در این منطقه جنبش‏های آزادی‏خواهی و استقلال‏‎طلبی، هرچند اندکی دیرتر از جنبش‏های مشروطه‏خواهی در شرق دور و خاورمیانه، در ژاپن، ایران و ترکیه، به‌وقوع پیوست و جنب‏وجوش زیادی برای کسب استقلال از حکومت تزار و خان و خان‏گری امارات‏ بخارا و خوارزم از خود نشان داد، دستاورد درخوری برای این منطقه نداشت. در همین دوره، ازآنجاکه هنوز نظام تعلیم و تربیت سنتی در مکاتب (مدرسه‏های ابتدایی) و مدارس پیشین (مدارس عالی و دانشگاه) پابرجا مانده و مواد درسی آن‌ها تغییری نکرده بود، هزاران تن از طالبان علم منطقه از هر قوم و نژاد و هر زبان و ذائقه، با آثار بیدل و حافظ2 و سعدی پا به دنیای دانایی می‎نهادند. چاپخانه‏های فراوانی در شهرهای تاشکند، سمرقند، خجند، بخارا و خوارزم با چاپ آثار شاعران مورد علاقة مردم، آن‌ها را در راه رسیدن به دنیای دلخواهشان یاری می‏رساندند. هم ازاین‌رو بود که تنها در فاصلة سال‏های 1301-1335ق./ 1883-1916م. آثار بیدل 54 بار به‌صورت چاپ سنگی با هدف تأمین کتاب‏های درسی این مناطق روی چاپ را دید.۳ با وقوع انقلاب اکتبر 1917م. و به‌دنبال آن تشکیل جمهوری‏های شورایی در 1924م. نظام تعلیم و تربیت قدیم فروپاشید و با تغییرات دیگری که در ساحت اندیشه و زیست معنوی مردم منطقه رخ داد، اقبال به سنت هرچند یکسره ازبین نرفت، همانند گذشته پرفروغ نبود. در پایان سدة بیستم، استقلال جمهوری‏های آسیای مرکزی، ازجمله ازبکستان و تاجیکستان، در سال 1991م. فرصت بی‏نظیری را در اختیار اهل ادب و هنر تاجیک و ازبک گذاشت. این روزها بسیاری از فرهیختگان تاجیک و ازبک در مسیر شناخت نیاکان خود گام نهاده‏اند و با عطشی سیری‏ناپذیر به‌دنبال تحقیق دربارة سنت‏های نیک آنان هستند. درست است که زمان در ساحت اندیشگی مردم نقش مهمی دارد و در جهت‏دهی به پسندهای آن‌ها مؤثر واقع می‏شود، بازگشت به میراث بیدل و بازخوانی آثار وی و پیروانش در این منطقه، اگر از روی شناخت عمیق و درک موقعیت کنونی ادبیات این منطقه نباشد، دور نیست زیان‏های بزرگی را به میراث ادبی آن وارد کند. در این جُستار بنا ندارم اندیشة احمد دانش (1827-1897م.)، فطرت بخارایی و صدرالدین عینی را در مقام پیشروان طرح انتقادی نظریة بیدل‏گرایی و آفت‏های آن در آسیای مرکزی تکرار کنم؛ اما طرح این موضوع خالی از لطف نیست که اگر بازگشت به بیدل به‌معنی بازگشت به سبک و اندیشة بیدل بدون توجه به واقعیت‏ رخ‌داده در متن ادبی از یک سو و شیوة زیست معنوی مردمان از سوی دیگر در این منطقه باشد، بی‏تردید ابتر خواهد ماند. من دوست دارم بازگشت به بیدل در این منطقه را با اقبال همیشگی مردم ایران و این منطقه به حافظ شیرازی برابر نهم. با این معنی، بازگشت به بیدل و میراث وی در آسیای مرکزی و هر جای دیگر، نه‌تنها هیچ زیانی ندارد، بلکه پناه بردن به دامان دانایی دنیادیده است که تجربه‏ها و برداشت‏های ناب خود را از زندگی و پیچ‏وخم‏هایش، و رنگارنگی هستی را با همة تلخی‏ها و زیبایی‏هایش در اختیار مخاطبان قرار می‏دهد و آنان را در پیمودن راه‏های نرفته دستگیری می‏کند. مگر ادبیاتِ والا وظیفه‏ای جز این دارد؟! اگر گفتة ارسطو، دانای یونان، را هنوز دربارة وظیفة ادبیات یعنی لذت‏آفرینی و عبرت گرفتن درست بدانیم- و حق هم چیزی جز این نیست- بازگشت به بیدل در آسیای مرکزی، بازگشت از روی عجز نخواهد بود؛ بلکه آن را باید بازگشت از روی عشق تعبیر کرد. این بازگشت عاشقانه است؛ بنابراین، مبارک است و مانا. بیدل همچون رودکی، خیام، فردوسی، سعدی، حافظ، جامی و صائب در قفس تنگ زمان و مکان باقی نمی‏‎ماند و می‏تواند حلقة وصل دوستداران اندیشه و حکمت شرق در زبان شیرین و قامتِ فرشته‏سانِ فارسی در گستره‏ای به بزرگی ایران، افغانستان، شبه‏قاره و آسیای مرکزی باشد. به گفتة بیدل: زیـن پیش که دل قابلِ فرهنگ نبود   از پیــــچ‌وخمِ تعلقم نـنگ نبود آگاهی‏ام از هردو جهان وحشت داد   تا بال نداشــــتم قفـس تنگ نبود پی‌نوشت‌ها ۱. اقبال به نسخه‏برداری از آثار بیدل در ماوراءالنهر در سده‏های نوزدهم تا بیستم میلادی حیرت‏انگیز است. در فهرستی که به همین منظور برای معرفی آثار عرفانی محفوظ در مخزن نسخ خطی ابوریحان بیرونی تاشکند (2000م.) تدوین شده، 612 نسخه (از شمارة 1049-1342) به آثار مربوط است. ۲. در مقدمة یکی از چاپ‏های سنگی دیوان حافظ که به شمارة 4311 در مخزن نسخ خطی ابوریحان بیرونی تاشکند نگهداری می‏شود، دربارة بیدل‏خوانی کودکان مکتبخانه‏های تاشکند، پایتخت امروزی جمهوری ازبکستان، نوشته شده است: «معلوم ناظران این کتاب بوده باشد که اکثر کودکان مکتبخانه بعد از ختم این کتاب مستطاب به میرزا بیدل می‏درآیند [...]». ۳. طی سال‏های 1884-1917م.، یعنی در مدت 33 سال، دیوان حافظ یا گزیدة اشعار وی 66 بار به‌چاپ رسید که سهم تاشکند از این چاپ‎ها 57 نوبت است.