تأملی بر درستی و دقت آمار و ارقام موجود در منابع تاریخ اسلام

یکی از نکات چشمگیر در منابع تاریخ اسلام، آمار و ارقام فراوان در زمینه‌های گوناگون است. این آمار موضوعات زیادی، مانند شمارگان سپاهیان، تلفات انسانی و مالی جنگ‌ها و درگیری‌ها، خسارت‌های ناشی از حوادث طبیعی، اعم از سیل، زلزله و بیماری‌های فراگیر و نیز اموال، درآمدها، هزینه‌ها و دارایی‌های حکومت‌ها و افراد را در برمی‌گیرد. با توجه به فقدان آمارگیری و عدم امکان سرشماری دقیق در قرون نخستین اسلامی و حتی دشوار و گاه ناممکن بودن تخمین آمار تقریبی در مواردی، چون دارایی‌های افراد یا خسارت‌های زلزله، به درستی و دقت بسیاری از این آمار و ارقام نمی‌توان کاملاً اعتماد کرد. تردید خود مورخان درباره اعداد داده شده، اختلاف شدید میان اعداد مذکور در روایت‌ها، ناهم‌خوانی برخی از آمارها با شرایط جغرافیایی، اقتصادی و سیاسی و نیز ناسازگاری آن‌ها با توانایی‌های مادّی و معنوی و همچنین استفاده گسترده از اعداد نمادین و رُند، برخی از دلایل نادرستی بسیاری از این آمار و اعداد است. این مقاله میزان درستی و دقّت اعداد و ارقام را در منابع تاریخ اسلام بررسی می‌کند. منابع مورد استناد در این تحقیق عبارت‌اند از: تاریخ‌الیعقوبی؛ الاخبارالطوال؛ تاریخ‌الرسل و الملوک؛ مروج‌الذهب و معادن‌الجوهر؛ تجارب‌الامم و تعاقب‌الهمم و الکامل فی التاریخ. این منابع اولاً تأثیر زیادی در سایر آثار و کتب تاریخی داشته‌اند و ثانیاً بیش از منابع دیگر توجه محققان تاریخ اسلام را به خود جلب کرده‌اند.