تأثیر هم‌نظری ابوحنیفه و مرجئه در گسترش فقه حنفی در ماوراء‌النهر

«بلاد ماوراء النهر» از منطقه‌هایی است که فقه حنفی از گسترش چشم‌گیری در آن‌جا برخوردار بوده است؛ چنان‌که اکنون نیز کمابیش همه ساکنان مسلمان آن سرزمین‌ها، حنفی مذهبند. اشتراک دیدگاه‌های ابوحنیفه و مرجئه را که نفوذ فراوانی در آن بخش‌ها داشته‌اند، از عوامل مؤثر در گسترش این مذهب در آن‌جا می‌شمرَند. ابوحنیفه و مرجئه به‌رغم اینکه در زیان‌بار بودن گناه برای مؤمن و «مراتب و منزلت» انسان‌ها در سرای آخرت با یک‌دیگر هم‌اندیشه نبودند، دیدگاهشان درباره جدایی ایمان از عمل، فزونی و کاستی‌ناپذیری ایمان و نرفتن انسانِ مرتکب کبیره به جهنم، یک‌سان بود و همین باورهای مشترک موجب رواج یافتن فقه حنفی در آن بلاد شد. از سوی دیگر، بیش‌تر ساکنان آن سامان، تازه‌مسلمانان غیرعربی بودند که پذیرش اسلام با قرائت سخت‌گیرانه‌اش برای آنان دشوار می‌نمود و از این‌رو، با پذیرش اسلام بر پایه قرائت کلامی حنفی که همانندیِ فراوانی با دیدگاه‌های کلامی مرجئه داشت، هم دینشان را حفظ کردند و هم بر اثر توجه فراوان فقه حنفی به واقع‌گرایی و عامل «عرف»، به بسیاری از آداب و رسوم خویش پای‌بند ماندند.