تأثیر جهت شخم بر نگهداشت آب و عملکرد دانه گندم در کشتزار دیم در منطقه نیمه‌خشک در غرب زنجان

چکیده سابقه و هدف: فراهمی آب مهم‌ترین عامل تعیین‌ کننده بهره‌وری در مناطق خشک و نیمه‌خشک است. در این مناطق عملکرد محصول تحت تأثیر توزیع و مقدار بارش و نگه‌داری آب در خاک است. به کارگیری روش‌های مدیریت خاک می‌تواند در مهار روان‌آب سطحی و افزایش نگه‌داری آب در خاک مناسب باشد. خاک‌ورزی به عنوان یک اقدام مهم مدیریتی خاک می‌تواند بر تولید روان‌آب و فرسایش خاک و در نتیجه بر ذخیره آب و عملکرد محصول در زمین‌های دیم تأثیر بگذارد. هنوز در بسیاری از کشت‌زارهای دیم در مناطق نیمه‌خشک، شخم در جهت موازی با شیب انجام می‌گردد که به عنوان یک عامل مهم، نگهداشت آب به خاک را به دلیل کاهش فرصت نفوذ آب، کاهش می‌دهد. اگر چه مطالعات مختلفی به منظور تعیین اثر روش‌های مختلف خاک‌ورزی بر ذخیره آب و عملکرد محصول در سراسر جهان انجام شده است اما اطلاعات اندکی درباره‌ی نقش جهت شخم در ذخیره آب و عملکرد محصول در کشت‌زارهای دیم گندم در مناطق نیمه‌خشک به ویژه در ایران وجود دارد. بنابراین این مطالعه به منظور تعیین اثرات دو جهت شخم (شخم موازی با شیب و شخم عمود بر شیب) در محتوای آب خاک طی دوره رشد و عملکرد دانه گندم در زمین دیم واقع در منطقه نیمه‌خشک در ایران انجام شد. مواد و روش‌ها: این مطالعه در کشت‌زاری دیم با شیب حدود 10 درصد، دارای خاک با بافت لوم شنی در زنجان، شمال‌غرب ایران در سال 1394 انجام شد. کشت گندم زمستانه در دو جهت شامل 1) موازی با شیب (به عنوان خاک‌ورزی مرسوم)، 2) کشت عمود بر شیب (به عنوان خاک‌ورزی حفاظتی) در اوایل مهر ماه 1393 انجام شد. برای این منظور 24 کرت به ابعاد 75/1 متر در 8 متر بر روی زمین طراحی شد. محتوای آب خاک در سه نمونه خاک هر کرت که از منطقه گسترش ریشه در فاصله پنج روز طی دوره رشد از مهر ماه 1393 تا تیر ماه 1394 گرفته شده بود، اندازه‌گیری شد. عملکرد دانه گندم و اجزای عملکرد با جمع‌آوری کل محصول از سطح هر کرت به هنگام برداشت محصول (تیر ماه) تعیین گردید. داده‌های محتوای آب خاک و عملکرد دانه گندم به روش تجزیه واریانس با استفاده از آزمون دانکن تحلیل شدند. تجزیه آماری با استفاده از نرم‌افزار SPSS نسخه 21 انجام شد. یافته‌ها: میانگین رطوبت خاک طی دوره رشد در کرت‌های با کشت عمود بر شیب (1/9 درصد)، 62 درصد بزرگ‌تر از کرت‌های با شخم موازی (6/5 درصد) بود. این تفاوت از نظر آماری (P نتیجه‌گیری: این مطالعه نشان داد که جهت شخم عامل مهم تعیین کننده محتوای آب خاک در کشت‌زار دیم گندم است. در کرت‌های با شخم عمود بر شیب فرصت نفوذ آب به خاک بسیار بالا است. این متغیر مهم‌ترین عامل تعیین کننده عملکرد گندم در شرایط دیم است. افزایش عملکرد دانه در شرایط کشت عمود بر شیب همراه با افزایش اجزای عملکرد به واسطه افزایش محتوای آب خاک بود. با توجه به این نتایج، به کارگیری شخم و کشت عمود بر شیب در کشت‌زارهای دیم می‌تواند به عنوان راه‌کاری اساسی جهت کاهش هدررفت آب و افزایش عملکرد در مناطق نیمه‌خشک باشد.