«بسط عارفانه» و شیوه‌های دستیابی به آن در سلوک عرفانی (با تأکید بر شیوه‌های بسط ابوسعید ابوالخیر و روزبهان بقلی)

در تاریخ عرفان و تصوّف، دو اصطلاح «قبض و بسط» همواره مورد توجّه صوفیه بوده است و سالکان با توجّه به منظومة عرفانی و گاه مسائل اجتماعی و سیاسی روزگار خود، یکی از حالات قبض یا بسط را برمی‌گزیده‌اند. قبض به منزلة حجاب و «حالت افتقار»ی بوده که سالک را همواره محزون می‌داشته و برعکس، بسط به مثابة نوعی کشف و «حالت افتخار»ی بوده که شادی و به دنبال آن، اعتماد به رحمت خداوند را برای عارف به ارمغان می‌آورده است. مریدی که اهل قبض بوده، به‌واسطة خوف از حشمت الهی، همواره حالات «خوف و حزن و هیبت» را پایة سلوک عرفانی خود قرار می‌داده و آیات عذاب قرآنی و بیم از دوزخ، دلایلی بسنده برای قبض او بوده و برعکس عارف اهل بسط، «رجا و انبساط و انس» و حسن ظن به رأفت الهی را مهمترین عوامل و انگیزه‌های وصال حق می‌دانسته است. نویسنده در این مقاله، ضمن بیان مقدّماتی دربارة دو حالت عرفانی «قبض و بسط»، به بررسی انواع شیوه‌ها و توصیه‌های عرفانی-تعلیمی بزرگان و عارفان –بویژه ابوسعید ابوالخیر و روزبهان بقلی– برای دستیابی به بسط پرداخته است؛ راهکارهایی همچون: تجلّی حق بر سالک، خطاب حق و لذّت ناشی از آن خطاب، تلاوت قرآن و تدبّر در آیات آن، تمسّک به ذکر الله، دیدار با خضر و قطب و اولیاء، زیارت خاک مشایخ صوفیه، سماع، شنیدن سخنان و حکایت‌های افراد عامی و حتّی مست و گبر و کافر و سرانجام قرار گرفتن در مکان‌ها و زمان‌های خاص.