بررسی ویژگی‌های مورفومتری آبکندها و عوامل مؤثر بر گسترش آن‌ها در کاربری زراعت دیم در جنوب استان آذربایجان‌شرقی

فرسایش آبکندی یکی از مهم­ترین انواع فرسایش آبی است که با­ توجه به تولید رسوب و تخریب شدید خاک، مطالعه آن اهمیت ویژه­ای دارد. اطلاعات اندکی در مورد گسترش فرسایش آبکندی در مناطق تحت کشاورزی دیم وجود دارد. مطالعه حاضر به­منظور بررسی روابط بین ویژگی­های مورفومتری آبکند و تأثیر برخی عوامل زمینی (طول، شیب، مساحت زهکش، کاربری زمین و جهت شخم) بر گسترش فرسایش آبکندی به­منظور بررسی راه­کارهای حفاظتی در جهت کاهش هدررفت خاک در پهنه­ای کشاورزی به وسعت 900 کیلومتر مربع در جنوب استان آذربایجان شرقی انجام گرفت. در این راستا 223 آبکند در منطقه شناسایی و ویژگی­های مورفومتری شامل طول، عرض، عمق، اختلاف ارتفاع دو سر آبکند، مساحت مقطع و حجم در کنار عوامل زمینی شامل درجه شیب، درجه شیب زمین بالادست آبکند و طول زمین، سطح زهکش و عوامل مدیریتی (کاربری زمین و جهت شخم) تعیین شد. بر اساس نتایج، آبکندها در عرصه­هایی با مساحت حوضه زهکش 5/1 تا 1/45 هکتار گسترش یافته، طول آن­ها از 52 متر تا 2088 متر و حجم آن­ها از 150 تا 35088 متر مکعب تغییر می­کند. همبستگی­ معنی­دار بین حجم آبکند و طول، عرض، عمق، شاخص شکل و سطح مقطع آبکند وجود دارد. طول آبکند مهم­ترین مشخصه مورفومتری آبکند برای بیان گسترش آبکندها در منطقه است. گسترش فرسایش آبکندی تحت تأثیر مستقیم اختلاف ارتفاع دو سر آبکند (51 /0r=)، مساحت عرصه زهکش (71/0r=) و طول دامنه (78 /0r=) و تحت تأثیر عکس شیب دامنه و شیب زمین بالادست قرار دارد. نتایج نشان داد طول دامنه مهم­ترین عامل مؤثر بر گسترش آبکندها در منطقه است. به­طوری که در دامنه­های طولانی، توسعه طولی آبکند و در نتیجه گسترش حجمی آبکند بیش­تر است. در چنین دامنه­هایی اجرای عملیات حفاظت خاک ضروری است.